این یخچال طبیعی در محله چمارسرا ، در گوشه باغ سالار مشكات رشت به صورت متروكه وجود داشت كه با بازسازی و احیای باغ سالار مشكات ، یخچال طبیعی چمارسرا رشت هم مرمت شد . معماری یخچال های قدیمی در استان هایی با اقلیم گرم و خشك ، به صورت گودال هایی با سقف گنبدی بود . اما در استان هایی با آب و هوای معتدل و مرطوب ، گودال ها عمیق با تنبوشه های سفالی در كف ساخته می شد و به جای سقف های گنبدی از شلتوك برنج و گیاه باستانی كَرَف به جای سقف استفاده می كردند .
یخچال‌های طبیعی در گذشته محلی برای جمع‌آوری برف در فصل زمستان بودند كه از این برف‌های جمع‌آوری شده در فصل تابستان استفاده‌های گوناگونی می‌شد.بنا به گفته این افراد در گذشته افرادی كه ثروتمند بوده و زمین یا مسكن بزرگی داشتند گودال‌های عمیقی را در ملك خود حفر كرده و آنجا را برای استفاده به عنوان یخچال طبیعی به مردم اجاره می‌دادند تا برای مصارف خود در فصل تابستان برف ذخیره كنند.
از برف‌های جمع شده در این یخچال به منظور تهیه مواد خوراكی و همچنین خنك نگه داشتن برخی مواد استفاده می‌شد و همچین برای جلوگیری از آب شدن برف‌ها روی آن را با پوشش گیاهی می‌پوشاندند.در آن زمان‌ها غالباً یخچال‌ها در حاشیه شهر بودند و یخچال “چمارسرا” كاملاً خارج از شهر قرار داشت.نگهداری یخ و برف در گیلان متفاوت از شهرهای دیگر بود.: “برف دوشاب” از خوراكی‌های مختص گیلان است كه در زمستان مورد مصرف گیلانی‌ها بوده تركیب دانه‌های ریز برف و دوشاب تهیه می‌شد.امروزه به‌جز یخچال “چمارسرا” بقیه این یخچال‌های طبیعی رشت در اثر ساخت و ساز شهری از بین رفته است.
تاریخچه محله چمارسرا
محله چمارسرا رشت ، جزء غربی ترین حد شهر رشت بود كه مرز این شهر با غرب گیلان به وسیله رودخانه گوهر رود مشخص شده بود . طبق نقشه های سال ۱۳۲۷ شمسی در آن سوی رودخانه ، رشت به صورت كامل باغ بود كه از آن جمله باغ ها می توان به باغ گوهری و باغ سالار مشكات اشاره كرد . متاسفانه بخش های بسیار زیادی از این باغ ها در توسعه شهری از بین رفت .جاذبه دیگری كه در محله چمارسرا رشت وجود دارد یك چشمه آب معدنی است كه در حال حاضر دهانه های آن را مسدود كرده اند .
رشت دارای چندین یخچال بود كه یخ مورد نیاز اهالی را در تابستان تامین می كرد . برای مثال : یخچال خیابان لاهیجان است كه توسط حاج سمیع بزرگ طایفه سمیعی ساخته شده بود اشاره كرد . محل این یخچال در سه راه پاستوریزه بود كه بعد ها تبدیل به پاساژ شد .
ساختار یخچال طبیعی در گیلان
در گیلان گودال های بزرگی كه عمق نزدیك به ۱۰ متر و دهانه ۲۰ متری داشتند كنده می شد و خاك حاصل از آن را نیز به صورت دیوار چینی در اطراف گودال استفاده می كردند . در كف یخچال طبیعی نیز تنبوشه های سفالی قرار می دادند تا آب حاصل از آب شدن برف و یخ به بیرون هدایت شود و با این كار مانع از آب شدن مابقی برف ها شوند .
اطراف یخچال های طبیعی را نیز با درخت آزاد محصور می كردند . با این كار درخت ها نقش عایق و خنك كننده و سایه اندازی بر روی یخچال های طبیعی را بازی می كردند و ریشه های بلند و قطور آن ها نیز باعث می شد ، خاك دیواره اطراف یخچال چسبندگی پیدا كند و با باران های فراوان گیلان شسته نشود .
شیوه تولید یخ در یخچال های طبیعی
صاحبان یخچال ها ، معمولا آن ها را اجاره می دادند و یكی از وظیفه های اجاره دار این بود كه در زمان بارش برف یخچال را از برف پر كند . جهت ماندگاری بیشتر و فشردگی برف ، یك لایه ۲۰ سانتی از برف را داخل گودال می ریختند و رویش را با سبوس برنج می پوشاندند ، سپس با چوب های مخصوص كه به آن تخماق می گفتند ، برف و سبوس را می كوبیدند تا برف كاملا فشرده شود . مخلوط برف و سبوس برنج به صورت لایه لایه در گودال پر شده و سفت می شد . در نهایت روی برف های فشرده شده یك لایه فَل ( شلتوك برنج ) و گیاه كَرَف كه از گیاهان قدیمی گیلان است ؛ می پوشاندند . با استفاده از این روش ها یخ تا مدت طولانی باقی می ماند .
موارد استفاده از یخچال طبیعی چمارسرا رشت
معمولا در اواسط اردیبهشت ماه مسئول یخچال در آن را باز می كرد و بخ ها را با نسق خاصی تا شهریور می فروخت . خریداران یخ ها عمدتاً یخ بهشت سازی ها و سازندگان بستنی سنتی بودند كه با ظرف های موسوم به ” چیلیك ” از مسئول یخچال ، یخ خریداری می كردند .
