معماری صخره ای صور نخستین بار در سال ۱۳۷۶ توسط اداره میراث فرهنگی شهرستان بناب مورد شناسایی قرار گرفت. روستای صور در دره ای قرار گرفته كه در دو طرف كوه منازل و خانه های مسكونی قرار دارد كه رودخانه ای از وسط آبادی می گذرد كه روستا را به شمالی – جنوبی تقسیم می كند. معماری های صخره ای نیز در دو جهت و در زیر خانه های مسكونی فعلی قرار گرفته اند. بنا به اظهارات محلی در اكثر این واحدها معماری صخره ای وجود داشته كه تعداد بی شماری از آنها به مرور پر گشته و نیاز به پاكسازی دارند.
معماری فوق از سمت ورودی روستا كه در جنوب قرار گرفته آغاز گشته و به سمت شرق واحد به واحد ادامه دارد. سپس در قسمت شمالی روستا نیز این واحدها ادامه یافته و طبق اظهار مردم محلی حتی در قسمت شمالی فضاهای بزرگتری نیز وجود داشته كه پر شده است. در حال حاضر چشمه ای نسبتاً پر آب در مركز روستا قرار دارد كه آب شرب روستا محسوب می شود. بطور كلی منطقه صور بدلیل كوهستانی بودن آب فراوانی را داراست و زمستان های آن طولانی است .این اثر تاریخی به شماره ۳۰۸۶ در تاریخ۷۹/۱۱/۱۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید .
موقعیت جغرافیایی
صور، دهی از دهستان بناجوی شمالی، بخش مركزی، شهرستان بناب در ۲۴ كیلومتری شمال خاوری بناب قرار گرفته است. رودخانه قلعه چای از دو كیلومتری شمال باختری آبادی می گذرد و كوه “دوزلاغ” در شمال و كوه “پلی گونی” در خاور و كوه “فرهاد داش” در یك كیلومتری جنوب خاور آبادی است.
معماری صخره ای
وضعیت معماری هر واحد صخره ای عبارت است از اطاق نشیمن، طویله، انباری با پلان های مدور و بعضاً بیضی كه در وسط اتاق نشیمن بصورت سكویی مرتفع با ارتفاع ۸۰ سانتی متر تا ۲۰/۱ سانتی متراست . كه بالای این فضا گنبدی شكل مرتفع با نورگیری در بالا كه احتمالاً جهت روشنایی تعبیه گردیده است .طویله دورادور سكوی اتاق نشیمن قرار گرفته كه آغول را در كنار سكوی نشیمن در داخل سنگ بطرز ماهرانه ای كنده اند. كه حتی جای بستن حیوانات را نیز در كنار بازوی آغول بصورت حلقه های تراشیده اند. در گوشه هایی از این مجموعه ها فضاهایی نیز به عنوان انباری تعبیه گردیده است.
روشنایی داخل
در دیواره ها و پایه های سنگی حفره هایی كه بیانگر محل های پیه سوز باشد دیده می شود. همچنین سوراخ هایی به عنوان قلاب برای آویزان كردن یا بستن وسایل قرار داده شده بود وجود دارد .در حال حاضر بر روی این معماری خانه های روستایی قرار دارد كه وضعیت آنها نیز قابل توجه است. از هر واحد صخره ای راهی به واحد كناری وجود دارد و بنا به اظهارات محلی این فضاها در چند طبقه هستند كه راهی به زیرزمین خود معماری صخره ای وجود دارد. راه ارتباطی همان طوریكه ذكر شد به واحدهای كناری و زیر زمین به طریق حفره ها بوده كه در مواقع اضطرار از آنها استفاده می كردند.
داخل معماری فوق تاریك و تنها روشنایی آن بوسیله نورگیرهای بسیار كوچك و روزنه های ایجاد شده در سقف می باشد. فضاها، طاقچه ها، طاقنماها، حفره ها، آغل ها و … جملگی بوسیله كلنگ ایجاد گردیده اند كه هنوز آثار آن دیده می شود و سنگ موجود سنگ ماسه ای است كه انسان براحتی در آن دخل و تصرف می نماید. ورودی این معماری ها به وسیله دالانهای چوبی پوشانده اند كه آب باران و برف به داخل نفوذ نكند.
پناهگاه مخفی
عامل انسانی بزرگترین و اصلی ترین نقش را در ایجاد این فضاها داشته است. بعنوان نمونه جنگ و گریزها، قتل و غارتها و … جملگی عاملی شدند در جهت ایجاد معماری صخره ای كه در منطقه صور نیز این قائله مصداق می تواند داشته باشد. انسان های دوران تاریخی و … برای اینكه بتوان در پناهگاه هایی مخفی و در مبارزه با دشمنان به حیات خویش ادامه دهد. نیاز به مخفی گاهها و پناهگاه هایی دارد كه جز خود هیچ كس از آن ها اطلاعاتی نداشته باشد. و حتی خود روستا نیز در دره واقع است كه بسادگی در معرض دید نیست. ولی بطور دقیق نمی توان تاریخی برای این معماری ها بیان داشت.
این محور گردشگری با معماری سنّتی و جاذبه های روستای توتاخانه، منطقه سبز و خوش آب هوای توران دره سی . غارهای چاخماخلار و قویونلار و بازدیدگان در ایام عید نوروز، و با عطر شكوفه های گیاهان دارویی در كوهستانی های این محور خصوصا در فصل اردیبشت و خرداد برای گردشگران صفای خاصٌ خوبی به همراه دارد .
نحوه دسترسی
آدرس :استان آذربایجان شرقی، ۲۴ كیلومتری شمال شرق بناب
