ماسوله ، زیباترین و معروفترین روستای پلكانی ایران

ماسوله ، زیباترین و معروفترین روستای پلكانی ایران می باشد كه در ۵۵ كیلومتری رشت در استان گیلان واقع شده است . این شهر در ناحیه‌ ای كوهستانی و جنگلی در دامنه ‌ای صخره ‌ای با وسعت ۱۶ هكتار و ارتفاع ۱۰۵۰ متر از سطح دریای آزاد ساخته شده ‌است . ماسوله در ۳۲ كیلومتری جنوب غربی شهرستان فومن قرار دارد و از غرب به خلخال ، از شمال به ماسال و از جنوب به طارم محدود است .یكی از نقاط تاریخی، سرسبز و خوش آب و هوای شمال ایران با هوای مه آلود، تابستان‌های خنك و زمستان‌های پر برف است كه بومیان آن را تالش‌ها تشكیل می‌دهند.به قول سهراب سپهری ماسوله را نمی توان نوشت ، ماسوله را باید دید .

تاریخچه و قدمت ماسوله

حدود هشتصد تا هزار سال پیش مردمانی از نقاط مختلف سرزمین گسترده ایران به دلائل نا معلومی به منطقه ماسوله كوچ كردند . برخی از مردمان محلی نیز از منطقه ای به نام كهنه ماسوله واقع در ۶ كیلومتری شمال غرب این شهر با این افراد همراه شدند . طی كاوش های انجام شده از محوطه باستانی كهنه ماسوله سفالینه هائی متعلق به قرون پنجم تا هشتم هجری قمری بدست آمده است كه دقیق ترین مستندات قابل توجه تاریخی می باشند .
در ۱۰ كیلومتری بالاتر از ماسوله جدید ، ماسوله قدیم با آثار و بازمانده‌ های انسانی از قبیل سنگ كوره و … در منطقه‌ ای گسترده پراكنده شده است كه جزء آثار باستانی بشمار می ‌آیند.

این شهر در سال ۱۳۵۴ هجری خورشیدی طی شماره ۱۰۹۰ در فهرست آثار ملی به عنوان میراث فرهنگی و طبیعی به ثبت رسیده‌است. ماسوله در پی احداث جاده ارتباطی جدید بین گیلان و آذربایجان و نیز قحطی ۱۳۲۰ و … بیشتر جمعیت خود را از دست داد. پس از ثبت ماسوله به عنوان میراث فرهنگی و طبیعی، اجازه ساخت و ساز و توسعه شهر توسط شهرداری ماسوله (تأسیس ۱۳۱۱)، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان حفاظت محیط زیست داده نشد و مجموعه شهر تاریخی تقریبا به همان صورت قدیمی و تاریخی مورد حفاظت قرار گرفته است. این شهر هم‌اكنون در برابر مسائلی مانند ریزش سنگ، سیل، رانش زمین، زمین‌لرزه، تصرف به منظور توسعه عمرانی و انسانی و تخریب و… حفاظت می‌شود؛ و در صف انتظار جهت ثبت به عنوان میراث جهانی برای حفاظت بیشتر قرار دارد.

كهنه ماسوله

در ۱۰ كیلومتری بالاتر از ماسوله جدید، ماسوله قدیم با آثار و بازمانده‌های انسانی از قبیل سنگ كوره و… در منطقه‌ای گسترده پراكنده شده‌است كه جزء آثار باستانی به‌شمار می‌آیند. طی كاوش‌های انجام شده از محوطه باستانی كهنه ماسوله سفالینه هائی متعلق به قرون پنجم تا هشتم هجری قمری بدست آمده‌است كه دقیق‌ترین مستندات قابل توجه تاریخی می‌باشند.كهنه ماسوله در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی قرار گرفت. در سال ۱۳۹۷ باستان شناس معروف گیلانی، بهروز همرنگ در زمانی كه مشغول فعالیت های هیات لایه نگاری باستانی در ماسوله، بدلیل ناراحتی قلبی درگذشت. یادش گرامی باد.
ماسولهٔ قدیم یا «كهنه ماسوله» سكونتگاه اصلی و اولیه ماسوله ای‌ها بوده‌است كه اكنون آنچه در این مكان به چشم می‌خورد سنگ دیوار بناهای آن است. در نخستین كاوش‌های باستانشناسی شهرستان فومن كه در شهریور ماه ۱۳۷۴ توسط هیئت پژوهشكده باستانشناسی سازمان میراث فرهنگی استان گیلان در این محوطه صورت گرفت مشخص شد كه از سده پنجم تا هشتم هجری «كهنه ماسوله» به عنوان یكی از مراكز مهم در زمینه فلزكاری بوده‌است. همچنین سفالینه‌های لعابدار با رنگ‌های متنوع كه مشخصات دوره سلجوقی را داشته‌اند در این منطقه كشف شد این ناحیه به دلیل اهمیت و اعتبار تاریخی آن در شهریور ۱۳۸۵در فهرست آثار ملی ثبت شد. دربارهٔ منتقل شدن ماسوله ای‌ها به مكان فعلی آرای مختلف و گوناگونی ارائه شده‌است یكی از مشهورترین آن‌ها اینست كه عون بن علی از نوادگان امام اول شیعیان به همراه سید جلال الدین اشرف از فرزندان موسی كاظم امام هفتم شیعیان كه مزارش در شهر آستانه اشرفیه گیلان قرار دارد در جنگی در حوالی طارم زنجان زخمی شد و راه ماسوله در پیش گرفت و در مكان فعلی ماسوله جان سپرد و به خاك سپرده شد.
سپس به تدریج ماسوله ای‌ها در اطراف مزارش خانه ساختند و بدین ترتیب ماسوله فعلی شكل گرفت. روایتی زلزله بزرگ‌سال ۸۹۰ هجری قمری را علت كوچ ماسوله ای‌ها به مكان فعلی بیان می‌كند و روایتی دیگر نیز همه گیر شدن بیماری طاعون در سال ۹۴۳ هجری قمری در كشور را دلیل جا به جایی ذكر می‌كند؛ ولی نسل‌های بعدی، در همین مكان جدید هم ماندگار نشدند و شهری كه مركز داد و ستد و شاهراه ارتباطی بین گیلان و آذربایجان (زنجان و خلخال و سایر شهرها) بود و بازار، كاروانسراهای و صنایع فلزی و غیر فلزی آن رونق فراوان داشت با كاهش چشمگیر مواجه شد. زمانی قرار گرفتن ماسوله در نقطه ثقل گیلان، زنجان و آذربایجان اهمیت ویژهای به آن بخشیده بود ولی با ایجاد راه‌های اصلی بین گیلان و آذربایجان و گیلان و زنجان از دیگر مسیرها، ماسوله رونق اقتصادی و به دنبال آن، جمعیت خود را از دست داد اشغال كشور در سال ۱۳۲۰ خورشیدی در جریان جنگ جهانی دوم و هرج و مرج ناشی از آن نیز بر مهاجرت اهالی ماسوله تأثیرگذار بود. شهرداری ماسوله در سال ۱۳۱۱ هجری خورشیدی تأسیس شد ولی در سال ۱۳۱۸ تعطیل گردید؛ و در سال ۱۳۴۱ مجدداً شروع به كار كرد. مردم ماسوله نقش والایی در تاریخ جنبش جنگل در برابر تهاجم روسیه و بریتانیا داشته‌اند. ماسوله ای‌ها به قوای جنگل كمك می‌كردند و عده‌ای مانند شهید باباغلامعلی در كنار آن‌ها می‌جنگیدند.

معماری جالب ماسوله

ماسوله دارای معماری منحصربه‌فردی است. محوطه جلوی خانه‌ها و پشت بام‌ها هر دو به عنوان پیاده‌رو استفاده می‌شوند. بافت معماری ماسوله در دوران زندیه شكل گرفته‌است و خیابان‌های كوچك و پله‌های بسیار به هیچ وسیله نقلیه موتوری اجازه ورود نمی‌دهد. معماری ماسوله در یك جمله توصیف می‌شود: حیاط ساختمان بالایی پشت بام ساختمان پایینی است. تعداد طبقات ساختمان‌ها معمولاً تا دو طبقه می‌رسد.

محله های ماسوله

ماسوله دارای ۴ محله اصلی به نام‌های «خانه بر» (خونَ وَر)، «مسجدبر» (مَزَ وَر)، «كِی‌سَر» شامل كَفا كِی‌سَر و بِنَ كِی‌سر و «اسد محله» (اَسَ مَل) و بازاری در چهار طبقه است كه هر چهار محله به‌طور مستقل به بافت بازار شهر ارتباط بی‌واسطه دارند. در حال حاضر در ماسوله بیش از ۳۵۰ واحد مسكونی وجود دارد كه در گذشته (حدود ۱۰۰ سال پیش)، این تعداد ۶۰۰ واحد بوده‌است. وجود بیش از ۱۲۰ واحد تجاری در محدودهٔ بازار آن، بیش از ۴ كاروان سرا، ۲ حمام خزینه‌دار، بیش از ۳۳ چشمهٔ عمومی (خونی)، ۱۰ مسجد و ۵ امام زاده حاكی از رونق و شكوفایی این شهر در دوره‌های متاخر می‌باشد. جمعیت ماسوله طی ۶۰ سال گذشته كاهش یافته‌است.

فرهنگ مردم ماسوله

نكته دیگر بارزی كه در فرهنگ مردم ماسوله وجود دارد، پذیرا بودن است. آنچه از آیین گذشته ماسوله به جا مانده‌است، مراسم سنتی ماه محرم است؛ كه از جاذبه‌های فرهنگی – توریستی ماسوله به‌شمار می‌رود و هر ساله جمعیت عظیمی را به خود جلب می‌كند و نكته جالب اینكه بر خلاف بسیاری از نقاط، خطیب و مداح و بازیگران تعزیه هیچ مبلغی دریافت نمی‌كنند. چون امكان ساخت و ساز در ماسوله بسیار محدود است (تنها خرابی‌ها قابل بازسازی است) جمعیت ساكن و ثابت ماسوله حدود كمتر از ۱۰۰۰ نفر است ولی چند ده برابر ساكنین ثابت آن در شهرهای بزرگ ایران و خارج از ایران ساكن هستند. رستوران ماسوله در شهر شیكاگو در ایالات متحده آمریكا معرف ماسوله و غذاهای ایرانی و گیلانی با مدیریت عظیم نصیری ماسوله است.زبان مردم ماسوله تالشی است .

ریشه واژه ماسوله

نام ماسوله یا با تلفظ اصلی “Mooslah” به زبان تالشی از سدهٔ هشتم و نهم هجری به بعد به همین صورت كنونی خود كاربرد دارد. برخی آن را برگرفته از نام كوهی در جوار ماسوله به نام «ماهسالار» می‌دانند به باور ایشان این ناحیه ابتدا «ماسالا» خوانده می‌شد و بر اثر كثرت استعمال بعدها به «ماسوله» مبدل شد. به روایتی دیگر كلمه «ماسوله» از دو بخش «ماس» و «اوله» تشكیل شده‌است. بخش نخست در فرهنگ‌های ایرانی به معنای كوه و مانع و بخش دوم نیز به معنای بلند است كه در تركیب با «های» تصغیر به مفهوم «مانند» آمده‌است؛ بنابراین ماسوله را می‌توان «كوه بلند» و «كوه مانند» معنا كرد. با تكیه بر زبان‌های سانسكریت و پارسی پهلوی آن را «ماه كوچك» یا «سرزمین ماه كوچك» نیز معنا كرده‌اند. برخی این نام را برگرفته از نام «موصل» شهری در اقلیم كردستان می‌دانند و معتقدند ماسوله ای‌های اولیه كرد بودند و آیین ایزدی داشتند.
حال اگر از پیشینه تشیع و مراسم خاص ماه محرم ماسوله بگذریم در این وادی به یك تفاوت ساده میان «ص» و «س» و نیز تشابه نامی ماسوله با ماسال شهری كه در نزدیكی ماسوله قرار دارد توجه نشده‌است از این رو این تعبیر سطحی به نظر می‌رسد این تعبیر باعث داستانسرایی‌های دیگری نیز توسط افراد مغرض یا بی سواد شده‌است كه ایزدیان را به یزید خلیفه اموی مرتبط كرده‌اند و … تعبیری دیگر ماسوله را كلمه‌ای عربی و مركب از واژهای «ما»، «سو»، «ل» و «ه» و به معنای «جایگاهی كه فقر و زشتی در آن راه ندارد» معنا می‌كند. بسیاری از پژوهشگران چنین توجیه و روایاتی را صحیح نمی‌دانند.
آنچه صحیح تر به نظر می‌رسد این است كه: با توجه به شباهت نام ماسوله با نام ماسال، (شهری در نزدیكی ماسوله) و روستایی به نام ماسوله خانی در شهرستان ماسال و نیز با توجه به اینكه ابتدا این نام مربوط به كهنه ماسوله یا ماسوله قدیم كه به زبان تالشی (Knah mooslah) تلفظ می‌شود بوده‌است، هسته اصلی مردم ماسوله كه از كهنه ماسوله به ۸ كیلومتر پایین‌تر جابه‌جا شده‌اند. مانند مردم ماسال تالش (تیره آریایی ساكن در البرز غربی) بوده‌اند. معماری ماسوله كه متعلق به دوران زند است مانند بسیاری از نقاط سرزمین پهناور ایران در استان اردبیل مانند كزج و استان كردستان مانند اورامان و خراسان رضوی مانند روستای كنگ و استان مركزی مانند وفس پلكانی ساخته شده‌است.

جاهای دیدنی ماسوله

بازار ماسوله

بازار ماسوله را قلب تپنده این روستا می دانند یعنی حتی اگر چند روز در این روستا بمانید هیچ روزی را بدون گشت و گذار در این بازار سپری نخواهید كرد. معمولا اولین كاری كه بعد از توقف در مقصد انجام می دهند، شكم گردی است؛ بازار ماسوله نیز با كافه ها و رستوران های متنوع و دكوراسیون چوبی و مزین به شمعدانی های رنگارنگ مكان باصفایی برای میل یك وعده غذایی به حساب می آید. بعد از صرف غذا هم می توانید در طبقات بازار روستا بگردید، این بازار شامل ۴ سطح مستقل است و هر گونه كالای هنری و دستساز و حتی خوراكی های محلی در این بازار به فروش می رسند؛ از مربا، نان محلی و ترشی بگیرید تا گلیم، چموش، عروسك های دستباف، كیف های جاجیمی و بافتنی ها و جوراب های رنگارنگ.

موزه حیات وحش

یكی از همین خانه های پلكانی یعنی منزل شخصی آقای شاهپور اخوان كه در انتهای بازار ماسوله قرار گرفته به موزه حیات وحش اختصاص یافته است و در داخل آن مجموعه ای از حیوانات تاكسیدرمی كه زیستگاهشان تالاب ها، كوه ها و جنگل های گیلان بوده به نمایش گذاشته شده اند. اینجا می توانید ۸۰ گونه حیوان مثل راسو، گوركن، گراز، قاقوم، كفتار، شاهین، عقاب، چنگر، بوتیمار، غازهای وحشی، هواسیل ارغوانی، قو، طاووس، سنقر تالابی، كبك، گربه وحشی سمور آبی یا قرقاول و پلیكان را ببینید كه جاده های گیلان بلای جان آن ها شده اند و توسط آقای اخوان جمع آوری و تاكسیدرمی شده اند اما اگر تعریف خرس قهوه ای ۸۰۰ كیلویی موزه را شنیده باشید حتما هوس خرید بلیط ورودی موزه و بازدید از آن را خواهید داشت.

امامزاده عون بن علی (ع)

در وسط شهر ماسوله و در دامن طبیعت آن بقعه هشت ضلعی سبز رنگی را می بینید كه یكی از بناهای تاریخی ماسوله به حساب می آید و قدمت آن به قرن ۲ یا ۳ هجری قمری برمی گردد. موزه و بقعه متبرك عون بن علی (ع)، آرامگاه فرزند محمد حنفیه یعنی نوه امیرالمومنین است. اگر نگاهی به در چوبی و قدیمی چله خانه آن بیاندازید به قدمت آن پی می برید، روی این در كنده كاری های بسیار ظریفی كار شده كه در نوع خود بی نظیر است. در دیوار داخلی امامزاده سنگ قبری به تاریخ ۹۶۹ نصب شده كه قدیمی ترین تاریخ مكتوب این بنا را نشان می دهد. بعد از جمع شدن موزه مردم شناسی ماسوله، بخشی از وسایل آن به موزه عون بن علی منتقل شد. در این موزه كتب و سنگ مزارهای قدیمی و آثار مربوط به دوره تیموری و صفوی نگهداری می شوند و بازدید از آن برای همه رایگان است.

موزه میراث فرهنگی

یكی دیگر از موزه های روستای ماسوله یعنی موزه میراث فرهنگی در خانه ای تاریخی افتتاح شده كه نامش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. خانه تاریخی درزی، خانه ای متعلق به دوره پهلوی است و آثاری از دوران قاجار، ابزار حرفه های سنتی، اموال مردم شناسی، اسناد مربوط به نهضت جنگل در آن به نمایش گذاشته شده است. اگر به چنین جاهایی علاقه دارید می توانید بعد از تهیه بلیط ورودی از آثار موزه بازدید كنید. موزه خانه درزی در محله كشه سر ماسوله واقع شده و بنای آن ساختار اصیلی دارد، یعنی از خشت، گل و چوب ساخته شده است.

محوطه باستانی ماسوله

قبل از اینكه اهالی ماسوله در مكان فعلی ساكن شوند در ۶ كیلومتری شمال غرب روستای فعلی سكونت داشتند؛ جایی كه امروزه آن را با نام كهنه ماسوله می شناسند و حدود ۶ هكتار وسعت دارد. محوطه باستانی ماسوله از این نظر اهمیت دارد كه اولین آثار صنعت فلزكاری یعنی ذوب آهن در آن كشف شده و همین اعتبار تاریخی باعث شده تا وارد فهرست آثار ملی كشور شود. البته امروزه به جز تكه سنگ هایی پراكنده چیزی از ماسوله قدیم باقی نمانده است اما شاید بخواهید قدم در فضای باستانی آن بگذارید.

كاروانسراهای ماسوله

وجود كاروانسراهای متعدد در این روستا نشان از تمدن و فرهنگی دیرینه دارد و قرار گرفتن در شاهراه ارتباطی باعث ساخته شدن این كاروانسراها شده است. كاروانسرای حاجی فیضی كه در دهه اخیر تحت مرمت و بازسازی قرار گرفته یكی از تجارتخانه های اصلی این روستای تاریخی به حساب می آمد كه در ۳ طبقه ساخته شده و حالا نمودی از تحولات معماری دوره پهلوی اول را به نمایش گذاشته است. كاروانسرای میرزای ماسوله نیز یكی از آثار ملی ایران به شمار می رود.

جاذبه های طبیعی روستای ماسوله

آبشارهای ماسوله

وقتی به ماسوله سفر كنید در این سو و آن سوی مسیر رودخانه و پوشش سرسبزش جمعیت زیادی را می بینید كه یا برای پیاده روی و جنگل گردی آمده اند یا می خواهند ساعاتی را در كنار رودخانه، آبشارها و چشمه هایش بگذرانند. مرتفع ترین آبشار ماسوله آبشار كوشم است كه در دره جنگلی ماسوله و در ارتفاعات كوهستانی آن را می بینید، ارتفاعش هم به ۳۰ متر می رسد. دسترسی به این آبشار سخت نیست و با پیاده روی سبكی به آن می رسید ولی سرراست ترین آبشار روستا، آبشار رودخان است كه در میانه راه رود پرآب ماسوله رودخان واقع شده و در گرمای تابستان می توان در داخل آن تنی به آب زد. آبشار خربو، لارچشمه و توریشوم از دیگر آبشارهای ماسوله هستند كه جلوه زیبایی به طبیعت آن داده اند.

پارك جنگلی ماسوله

گردشگران برای اینكه جلایی به روحشان بدهند راهی پارك جنگلی ماسوله می شوند تا مهمان آرامش طبیعت شوند. این پارك جنگلی بزرگ هم از لحاظ آب و هوا و هم زیبایی یكی از بهترین پارك های شمال به حساب می آید. اینجا به قدری بزرگ است كه به راحتی می توانید نقطه دنجی برای خود پیدا كنید و از هوای خنك و دلپذیر آن بهره مند شوید. در این پارك امكانات رفاهی، معابری برای پیاده روی، آلاچیق و رستوران هایی وجود دارند تا تجربه حضور در این پارك را به یادماندنی تر سازند.

ییلاق كوربار ماسوله

اگر از آمادگی جسمانی بالایی برخوردارید و تجهیزات مناسبی به همراه دارید، بد نیست راهی بهشت دیگری از ماسوله شوید. بعد از كوهپیمایی ۳ تا ۴ ساعته به ییلاق زیبایی می رسید كه در احاطه كوه های بلندقامت و سرسبز این خطه قرار گرفته است. اینجا منظره ای تماشایی با دید ۳۶۰ درجه روبه رویتان قرار می گیرد، چیزی شبیه به یك تابلوی نقاشی كه هوش از سرتان می پراند و بهترین مكان برای رهایی از بند استرس های زندگی است. علاقه مندان به كوهنوردی نباید در سفر به ماسوله این مكان را از قلم بیاندازند.

چشمه های درمانی ماسوله

در داخل جنگل های ماسوله چندین چشمه معدنی وجود دارد كه خاصیت درمانی آن ها در بین اهالی روستا و حتی گردشگران معروف شده است. مثل چشمه علی زاخونی كه گویا در درمان ناراحتی های دستگاه گوارش تاثیر بسزایی دارد و از اصلی ترین چشمه های آب معدنی استان گیلان به حساب می آید. كمی بالاتر از رود ماسوله رودخان نیز چشمه زمزمه را می بینید كه آب این چشمه در درمان بیماری های ریوی و گوارشی مفید است و اهالی روستا قبل از نوشیدن آن كمی شكر به آن اضافه می كنند تا طعم تلخش را از بین ببرد.

قله شاه معلم

وقتی دور تا دور ماسوله را كوه ها احاطه كرده باشند جای تعجبی ندارد كه كوهنوردان به قصد دیدن طبیعت بكر كوهستان و چشم انداز قله های آن منطقه راهی ماسوله شوند. از بین قله های ماسوله، قله ۳ هزار متری شاه معلم مقصد محبوبی برای كوهنوردان به شمار می رود. این قله با نام «ماسوله داغ» نیز شناخته شده و دومین قله بلند استان گیلان به حساب می آید. اگر دوست دارید قابی از بهشت را نظاره گر شوید به این قله صعود كنید.

فصل مناسب برای بازدید از روستای ماسوله

روستای چهار فصل ماسوله در تمام فصول جلوه زیبایی از خودش را به نمایش می گذارد و این تماما به تمایل و علاقه شما بستگی دارد تا بازه زمانی مناسبی را برای سفر به ماسوله انتخاب كنید. اگر بخواهید با تور به روستای ماسوله بروید در تمام ایام سال تورهای متنوعی را پیدا می كنید كه محل حركتشان از شهرهای مختلفی است.