مجموعه حاج رئیس بوشهر ،مربوط به دوره قاجار است و در بوشهر، خیابان گمرك شنبدی، جنب مسجد، پلاك ۶ واقع شده است . این اثر در تاریخ ۷ مرداد ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۹۲۷۸ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مجموعه حاج رئیس ارزشمند و مرتفع و عظیم، برفراز تپه ای كم ارتفاع در فاصله شش متر آب دریا و در محدوده اداره بندر و كشتیرانی قرار گرفته است. این عمارت حدوداً ، یكصد و پنجاه سال پیش توسط یكی از بزرگترین تجار بوشهری در دوره قاجار بنام حاج عبدالرسول طالبی ملقب به رئیس تجار و معروف به حاج رئیس احداث گردیده است.
معماری بنا
محوطه ساختمان حاج رییس ۴۴۵۰ مترمربع مساحت دارد. فضاهای سقف‌دار آن در دو تراز حدود ۵۵۰۰ مترمربع است كه ۵ حیاط مركزی دارد. ساختمان‌های نسبتا متاخر یكی از آن‌ها در حیاط دوم نابود شده است. خانه حاج رئیس از نه حیاط متصل به هم تشكیل یافته كه به علت عدم رسیدگی، چهار حیاط آن به طور كامل تخریب شده است. اتاق های نه حیاط در یك، دو، سه طبقه و با كاربری های مشخص ساخته شده و از آن ها به عنوان حیاط اندرونی، حیاط آشپزخانه، حیاط مسكونی (خانه محمد حسین، فرزند حاج رییس). حیاط مجلسی (بیرونی)، حیاط مخصوص وسایل و ابزار چهارپایان، حیاط اصطبل و سه حیاط برای سكونت خدمه استفاده می شده است.
ویژگی های بنا
ارتباط طبقات به یكدیگر در حیاط اندرونی به وسیله ی دو نوع راه پله ی خطی مستقیم و یكصد و هشتاد درجه انجام می شود. كف حیاط با سنگ های مربع شكل كوچك فرش بوده كه امروز قسمتی از آن باقی مانده است. از ویژگی این مجموعه ی بزرگ ارتباط داشتن هر نه حیاط به یكدیگر است. حیاط اندرونی كه محل زندگی حاج رییس بوده از هر جهت با دیگر حیاط ها ارتباط دارد. در مجموعه ی حاج رییس كف همه حیاط ها سنگ فرش و سقف اتاق ها و طارمه ها از تیرهای چندل است. از سقف كاذب در اكثر اتاق ها و طارمه ها به صورت تخته كوبی در زیر تیرهای چندل استفاده شده است.
به تبع بافت قدیم بوشهر، مصالح به كار رفته، سنگ های مرجانی و گچ می باشد. در پوشش سقف از چوب های صندل و حصیری به نام بوریا استفاده شده است. در ساخت در و پنجره ها نیز از چوب ساج كه محصول كشورهای آفریقایی بوده استفاده شده است. كثرت درب و پنجره های این بنا جهت كوران شدن هوا و خنكی فضای داخلی بنا در تابستان بوده است.
سه كنجه
در ضلع جنوب باختری این مجموعه، بنایی مرتبط با آن به نام سه كنجه وجود داشت كه مراسم عزاداری و روضه خوانی و مجالس مختلف مذهبی در آن صورت می گرفت. متاسفانه این بنا به عللی تخریب شده است .موقعیت مكانی مجموعه حاج رئیس به دلیل انجام معاملات تجاری جهت خروج و ورود كالاهای تجاری از كشتی ها، نزدیك به دریا بنا گردید و فاصله آن تا دریا ۶ متر است.
در خانه حاج رییس از ارسی ها، درهای دولنگه، سه لنگه، چهارلنگه، پنج لنگه، پنجره ها، سقف كاذب، كركره های چوبی و بسیار گرانبها و ارزشمند استفاده شده كه از نظر تنوع رنگ ها و تعداد آن ها (درها و پنجره ها)، در هیچ یك از بناهای بوشهر نظیر آن را نمی توان دید. متأسفانه در سال های اخیر بسیاری از این درها و پنجره ها كه هویت تاریخی و هنری منطقه را مشخص می سازد، به سرقت رفته اند.
مراسم عاشورا در خانه حاج رییس
در ظهر عاشورای هر سال حاج رییس در منزل خود قیمه و شكر پلو می پخت و به مردم می داد. هم چنین از طرف حاج رییس در ماه رمضان هر سال چند بل خرما به طور مساوی در ظروف مسی به همراه مقداری پول در پاكت به افراد نیازمند داده می شد. موارد ذكر شده بعد از مرگ و بنا به وصیت وی چندین سال ادامه داشت.
مجموعه عمارت حاج رئیس بوشهر به علت وسعت و بزرگی، پیچیدگی و ارتباط تمام حیاط ها به یكدیگر، از جمله بناهای منحصر به فردی است. كه مدتی توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (كارفرما) مهندسان و مشاور ارگ بم كرمان (مشاور طرح) و شركت استوار سازه (پیمانكار طرح) مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. در اخبار آمده است هم اكنون اجرای طرح مرمت واحیای مجموعه حاج رئیس واقع در بوشهر درحال انجام است.
نحوه دسترسی
آدرس :بوشهر – خیابان خلیج فارس -كوی شبندی – جنب مسجد
