تاریخچه و وجه تسمیه
شهر زیباشهر در سال ۱۳۸۱ از تجمیع سه روستای بزرگ خولنجان ، لنج و آدرگان تحت عنوان یك نقطه شهری به نام زیباشهر تاسیس گردید و مركز بخش گركن جنوبی می باشد .
خولنجان یا خان لنجان
خان به معنی سرا ، خانه و كاروانسرا آمده و در كتب مسالك و ممالك جغرافیدانان و نوشته ی مورخین خان لنجان به نامهای خالنجان،خولنجان،خان الابرار،خلنجان و خولانجان نیز ثبت شده و منظور از آنها مسلماً روستای خولنجان كنونی در شهرستان مباركه می باشد و ممالك آمده در خصوص این ناحیه می باشد .
واقع شدن اما در دشت ، كنار رودخانه ، مسلط بودن بر راههای جنوب و جنوب غربی آثار قلعه بزی و نام خولنجان همگی حاكی از قدمت آن می باشد اما قبل از پرداختن به ذكر نمونه ها و موارد ، لازم به یادآوری است ، لسترنج در صفحه در ۲۲۳ كتاب سرزمینهای خلافت شرقی مدعی است چنانجه مقصود از خان لنجان ،شهر باشد همان فیروزان است كه در اینجا می توان سه نظر را مطرح كرد : اول آنكه بگوییم منظور از خان لنجان منطقه ای وسیع و سرسبز در دو سوی رودخانه بوده كه در آن یك شهر به نام فیروزان وجود داشته این مورد به استناد نوشته های مورخین و كتب مسالك كه همزمان از هر دو نام برده اند نمی تواند صحیح باشد.
به عنوان نمونه آمده فردوسی از بیم سلطان محمود مدتی نزد حاكم خان لنجان به سر می برد و یا ناصر خسرو نام سلطان طغرل بیك را بر دروازه خان لنجان مشاهده می كند و در همان حال ،جنگ بین یاقوت با عمادالدوله دیلمی را نوشته اند در منزل فیروزان رخ داد . دوم بپذیریم كه تا قرن قرن هفتم هجری نام شهر مورد بحث خان لنجان بوده و سپس به فیروزان تغییر نام داده كه این مورد نیز به دلیل فوق و هم وجود دو مكان جدا از هم با اسم و رسم كه اینك وجود دارد صحیح به نظر نمی رسد دیگر آنكه قبول كنیم در ناحیه لنجان دو شهر وجود داشته یكی خان لنجان و دیگری فیروزان كه در دوره های خاصی هر كدام از آنها مدتی نامور شده اند كه این مورد با مدارك موجود منطبق است ضمن انكه باید توجه داشت لسترنج در تالیف كتاب جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی از شیوه كتابخانه ای بهره جسته و خود از نزدیك به مشاهده و بررسی نپرداخته در حالی كه می دانیم فیروزان حدود ۳۵ كیلومتری و خان لنجان در ۴۵ كیلومتری اصفهان قرار دارند خان لنجان در سمت راست رودخانه و فیروزان در سمت چپ آن و این دو مكان حداقل ۱۵ كیلومتر با یكدیگر فاصله دارند و بالاخره وجود قلعه بزی كه قلعه بزی لنجان نیز نامیده شده و آثار كهن آن موجود است در كنار و مشرف به خان لنجان است و هر گز به نام قلعه فیروزان آورده نشده اصولاً صورت صحیح خان لنجان ، خولنجان است زیرا وازه ” خو ” یكی از حروف صامت در زبان پهلوی و دری قدیم است و واوی كه بعد از حرف خ قرار می گرفته واومعدوله نامیده می شده و تلفظ آن تركیبی از خ + و بوده و در تلفظ ، حرف اول را ابتدا به ساكن می خواندند واو مفتوح را در آن فرو می بردند” مانند خواب” در قرون اخیر تلفظ این حرف فراموش شده و تارزیان نیز این حرف را نداشته و ندارند بنابراین با توجه به مورد مزبور ، جغرافیدانان و مورخین عربی نویس خان لنجان ثبت كرده اند و ساكنان بومی ان به روش قدیم خود همچنانه خولنجان گفته و به كار می برند.
در كتاب مسالك و ممالك اصطخری ” قرن چهارم ” فاصله خان لنجان تا اصفهان را ۹ فرسنگ ذكر كرده كه با مكان خولنجان كنونی مطابقت داشته ضمن آنكه شهر بودن و از منازل سر راههای جنوب قرار گرفتن را نیز تایید می كنند و ذكر مسافات شهرها از شیراز به اصفان آورده : ” از كره تا خان لنجان ۷ فرسنگ و از خان لنجان تا سپاهان ۹ فرسنگ و در ذكر شهرهای جبال از سپاهان ، جهودستان و خان لنجان نام می برد ” .
همچنین این حوقل ” قرن چهارم ” می نگارد فاصله شهر خان لنجان تا اصفهان ۹ فرسخ و شهری است كوچك و فراخ نعمت و پر بركت و ناحیه و روستایی دارد در این روستا آبهای گوارا و درختان بسیار و شفتالوی خوب و لذیذ است و در اینجا قلعه بزرگی است كه گنجینه امرای آن روستا و مشرف بر خان لنجان و نواحی آن تا نزدیكی اصفهان است .
در كتناب حدود العالم تالیف شده در سال ۳۷۲ هجری آمده : خان لنجان شهركی است خرم و بسیار نعمت با كشت و برز مقدسی ” قرن چهارم گ نیز در صفحه ۵۸۰ كتاب احسن التقاسیم نوشته : ” خولنجان در سمت خوزستان آباد و بزرگ و پرمیوه است همان گونه كه قبلاٌ آمد خولنجان مدتی پذیرای فردوسی حماسه سرای بزرگ ایرانی بوده و ناصر خسرو اسماعیلی مذهب نیز در سال ۴۴۵ هجری به خان لنجان وارد شده ، می نویسد : بر دروازه شهر نام سلطان طغرل بیك نوشته دیدم و از انجا به شهر اصفهان هفت فرسنگ بود .
مردم خان لنجان عظیم ایمن و آسوده بودند و هر یك به كار و كدخدایی خود مشعول . یاقوت حموی ” قرن هفتم ” در معجم البلدان خان لنجان را شهری نیكو با بازار و عمارت وصف كرده گوید : در فاصله دو روزه با اصفهان قرار دارد و نسبت به ان را خانی گویند و نویسد كه آن را قلعه قدیم و استوار بوده كه با طنیه ” اسماعیلیه ” در تصرف گرفته بودند و سلطان محمد سلجوقی در سال ۵۷۰ هجری آن را ویزان كرد .
و در برگزیده مشترك یاقوت حموی ” قرن هفتم ” آمده خان لنجان و لنجان استانی است كه مركز آن خان از ناحیه های اصفهان است و گروه زیادی از خداوندان دانش از آنجا بر خاسته اند .
و ابوالفداء ” قرن هشتم” در تقویم البدان خان لنجان را جایی معروف د رنواحی اصفهان دانسته كه منسوب آن را خانی گویند و بالاخره لسترنج نیز با تكیه بر كتب مسالك و ممالك ابن خردادبه ، ابن رسته ، قدامه ، ابن حوقل ، یعقوبی ، مقدسی ، یاقوت ، مستوفی ، صاحب جهان نما ، ناصرخسرو و ابن بطوطه می نویسد : در قرن چهارم خان لنجان از حیث فراوانی میوه و حاصلخیزی زمین معروف بود و همانجاست كه كتب مسالك آن را اولین منزلگاه به طرف جنوب راه باختری اصفهان و شیراز شمرده اند و در پایین شهر فیروزان واقع در خان لنجان یكی از شعبه های زاینده رود كه از حیث بزرگی با آن برابری می كند به رودخانه می ریزد ، همچنین ادامه می دهد كه این نام به صورتهای خالنجان ، خولنجان و خان الابرار هم آمده و به گفته ابن اثیر نخستین دژكه به تصرف احمدبن عبدالملك عطاش در آمد دژ خان لنجان یا خلنجان یا خلنجان یا خولانجان در ۵ یا ۷ فرسنگی اصفهان بود علی رغم قدمت تاریخی خولنجان امروز آثار قابل استنادی بجز قلعه بزی و قلعه یا كاروانسرایی متروكه ، معروف به قلعه قدیم كه در آن كشت و كار می شود و دوازده ایوان و سنگ وقبری مورخ به ۵۸۶ هجری قمری اثری دیگری باقی نیست .
لنــج
لنج اسم مصدر و به معنای بیرون كشیدن می باشد وازه لنج از ذنچ سغدی كه یكی از زبانهای ایرانی قدیم و در قسمتی از ماوراء النهر رایج بوده گرفته شده معمولاً مورخین و جغرافیدانان لنج را النج ثبت كرده اند آلنگ به فارسی خندق و سبزه زار است لنج محل بیرون كشیدن است به فارسی می گویند اینجا بوده است پس از قطع درختهای آن بیرون افتاده است . سابقاً این روستا را النج باغچه می گفته اند .
در طومار شیخ بهایی سهم آب مادی النج باغچه بیست و دو سهم و نیم ذكر شده : ” النج باغچه ” شش سهم “ادریجان” پنج سهم و نیم “اشترجان” هفت سهم ” داران ” سه سهم ” خلف دره ” یك سهم .
مرحوم محمد معین در فرهنگنامه می نویسد : لنج دهی است از دهستان اشیان ، بخش فلاورجان ، شهرستان اصفهان در ۲۰ كیلومتری جنوب فلاورجان ، جلگه ، معتدل ف ۱۵۰۸ نفر سكنه دارد محصول آن غله ، برنج و پنبه .
آدرگــان
اسمی است كهن كه نشانه قدمت مكان مذكور است ، این نام تركیبی از آذر به اضافه پسوند “گان” یعنی كه در آن همواره فروزان و فراوانی است .
در طومار شیخ بهایی سهم آب ” ادریجان ” از مادی النج باغچه پنج و نیم سهم تعیین شده است .
گان پسوند فارسی است كه به دنبال بعضی از اسامی روستاهای اصفهان به خصوص لنجان آمده است مثلاً آدرگان ، لارگان، نرگان، دارگان كه گان تبدیل به جان شده و در بعضی از زمانها مجدداً جان تبدیل به گان شده است .
وضعیت طبیعی زیباشهر
شهر زیباشهر بر روی آبرفتهای زاینده رود واقع است كه مربوط به دوران چهارم زمین شناسی می باشند این آبرفتها دانه ریز و یكنواخت بوده و جزء اراضی كشاورزی دسته بندی می شوند شیب عمومی در سطح شهر ملایم بوده و در محلات مختلف آن متفاوت است در بخش جنوبیشهر یعنی محله خولنجان با توجه به جهت عمومی شیب شهر كه شمال به جنوب است و با توجه به وجود ارتفاعات در جنوب این بخش شیب تندتر و بین ۱ تا ۳ درصد می باشد لیكن در محلات دیگر یعنی لنج و ادرگان با توجه به قرارگیری بر روی اراضی حاشیه زاینده رود شیب ملایم تر و حدود ۱ درصد برآورده می شود .
در جنوب شهر زیباشهر كوه خولنجان واقع است كه از نظر زمین شناسی سن آن به كرتاسه میانی می رسد . تخریب فیزیكی در محیط كوه شدید بوده و این امر باعث تشكیل شدن مخروطهای واریزه ای در اطراف آن شده كه توسط فرایندهای دامنه ای جابجا می شوند بر روی دامنه های این كوه اثری از سولفیدوكسیون دیده نمی شود كه احتمالاً به علت كمبود خاك دانه ریز در روی این دامنه ها می باشد به علت خشكی و كمبود آب تخریب شیمیائی بسیار اندك است . در روی ارتفاعات كوه خولنجان حفره هائی شبیه به تافوتی دیده شده است كه دهانه آنها به همه طرف وجود دارد .
شهر زیباشهر از گسلهای اصلی كه فلات ایران را شكسته اند فاصله زیادی دارد كه باعث آرامش منطقه از لحاظ زلزله می باشد . وجود چند گسل فرعی كوچك در كوههای اطراف تائید شده كه نمی تواند بر مخاطره آمیز بودن زندگی در منطقه دلالت نماید .
تقسمات محله ای زیباشهر :
همانگونه كه بیان شد شهر زیباشهر از سه روستای بزرگ واقع در شرق رودخانه زاینده رود و در تقاطع محورهای اصلی اصفهان – مباركه و مباركه – پیربكران تشكیل شده است بنابراین می توان شهر را به سه منطقه یا محله عمده تحت نامهای خولنجان ، لنج ، آدرگان تقسیم نمود .
محله خولنجان :
بزرگترین محله تشكیل دهنده شهر است كه در جنوب كانال آب كشاورزی كه با جهت غربی – شرقی شهر را به دو بخش شمالی – جنوبی تقسیم می كند واقع شده است . این محله از جنوب به جاده مباركه –اصفهان و كارخانه نسوز محدود می گردد و از بافت متراكم و فشرده ای با توجه به كیفیت اراضی كشاورزی اطراف خود برخوردار است . این بخش از شهر توسط خیابان اصلی كه در غرب كارخانه نسوز از جاده مباركه – اصفهان منشعب می گردد و تا شمال بافت تداوم می یابد به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می گردد .
محله آدرگان :
كوچكترین روستای تركیب شده شهرو به عبارتی كوچكترین تقسیم محله ای شهر محسوب می گردد كه در بخش شمال شرقی شهر و در شمال كانال اصلی آب كشاورزی واقع شده است .
محله لنج :
از محله خولنجان كوچكتر و از محله آدرگان بزرگتر است بوده و بخش شمال غربی شهر را شامل می شود و رودخانه زاینده رود با فاصله نزدیكی از شمال غربی آن می گذرد . این محله توسط كانال اصلی آب كشاورزی از محله خولنجان و توسط اراضی كشاورزی از محله ادرگان جدا شده و توسعه بافت آن به صورت خطی و شرقی – غربی می باشد .
با توجه به سابقه شهر شهر زیباشهر و تشكیل آن از سه روستای بزرگ منطقه توزیع خدمات محله ای در تقسیمات محله های فوق از اهمیت ویژه ای برخوردار است هر یك از تقسیمات مورد اشاره با توجه به بافت روستائی سابق دارای خدمات آموزشی در حد دبستان و راهنمائی ، خدمات بهداشتی – درمانی در حد خانه بهداشت ، خدمات بهداشتی حمام و غسالخانه ، مراكز مذهبی نظیر مسجد و حسینیه می باشند توزیع خدمات تجاری برای نیاز هر یك از محلات در كنار محورهای ارتباطی هر محله صورت پذیرفته است .
خدمات آموزشی سطح بالا نظیر دبیرستان پسرانه در محله خولنجان و دبیرستان دخترانه در محله خولنجان و لنج موجود می باشد .
