اثر ملی عمارت مَلِك در بوشهر كه روزگاری صاحب آن در تقابل با استعمار پیر انگلیس پرچم این دولت را پایین كشید و ازجایگاه و اعتبار خاصی در بوشهر برخوردار است امروز در تصرف بی سرپناهانی قرار گرفته كه آن را مِلكِ خود می دانند و حاضر به رها كردنش نیستند تا تكمیل عملیات مرمت آن تسریع شود.
به گزارش ایرنا، صحبت از خانه ۱۰۰ساله محمد مهدی ملك التجار است؛ آسمان‌خراش دوره قاجار در بوشهر كه خاطره روز و روزگاری خوش را در سینه دارد، یكی از عمارت‌های زیبا و بنام منطقه جنوب كشور است كه با گذشت زمان به دلیل برخی سهل انگاری ها و شرایط اضطراری دوران جنگ تحمیلی گرفتار مشكلاتی شده كه حل آنها نیازمند دخالت شورای تامین استان بوشهر است.
در همه سال‌های زندگی در بوشهر نام عمارت مَلِك را بارها شنیده بودم اما آشنایی با این عمارت به همین نام و خواندن تاریخچه مختصری از آن محدود شده بود. در بازدیدی كه به همراه جمعی از خبرنگاران از این عمارت داشتیم هرچند آثار بسیاری از تخریب و نامهربانی‌هایی كه معارضان روا داشته بودند، قامت همچنان راست این عمارت را خراشیده بود اما ستون‌های با عظمت و محكم آن هنوز نشان از روزهای خوب دارد.
این بنا به دلیل وسعت زیاد و استحكامی كه داشته مدتها و تا همین حالا سرپناهی برای مهاجران جنگی و برخی از افراد بی سرپناه بوده و هست و از این رهگذر زخم تصرف، تخریب و جفای بسیاری به خود گرفته است اما آنطور كه مجری طرح توضیح داد امروز سعی شده مرمت و ترمیم شود.
بنایی با سبك معماری بیرونی كاخ‌های فرانسه
نگاهی به سابقه تاریخی عمارت ملك و شاخصه‌های منحصر به فرد آن برای روشن‌تر شدن اهمیت ترمیم و بهتر بگوییم نجات آن، ارزشمند است؛ “محمد مهدی ملك التجار” صاحب این عمارت معروف محله “بهمنی” بوشهر، تاجری ثروتمند بوده كه با بسیاری از تاجران داخلی و خارجی و سركنسول دوره قاجار فرانسه در بوشهر حشر و نشر داشته است؛ وی در یكی از سفرهای خود به فرانسه شیفته معماری كاخ‌های این كشور شد و این علاقمندی پایه ساخت عمارت ملك را گذاشت.
آنطور كه سودابه معموری مسئول ثبت آثار اداره‌كل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر می‌گوید: عمارت ملك در سال ۱۲۷۷ هجری قمری اواخر دوره قاجار در هشت كیلومتری جنوب شهر بوشهر در منطقه بهمنی كه درآن زمان خارج از شهر بوشهر و در مجاورت جاده ارتباطی مهم و حیاتی بوشهر – شیراز به شمار می‌رفت، احداث شد.
به گفته او معماری به كار رفته در عمارت ملك برگرفته از عمارت‌های قرن ۱۹ كشور فرانسه است اما در آن از مصالح ساختمانی بوم آور شامل سنگ‌های مرجانی و چوب‌های “چندل” كه از جنگل‌های مانگرو (حرا) گرفته شده و در و پنجره های آن نیز زیر نظر مهندسان فرانسوی ساخته شده است.
عمارت ملك در ۲ طبقه با مساحت ۲۴هزار و ۵۰۰ مترمربع و مساحت اعیان ۹هزار و ۷۰۰ مترمربع ساخته شده كه پیشخوان بنا شامل فضای باز و گسترده‌ای است كه پیوند دهنده فضای شهر به این مجموعه و به سكوی سردر و عمارت اصلی راه دارد، بخش دوم مربوط به سكوی بنا است كه با یك ردیف پله به بنای اصلی متصل شده و بخش سوم عمارت مربوط به سردر بنا بوده و شامل فضای ایوان كه خود از سه جفت ستون تشكیل شده است كه به ساختمان اصلی می رسند، همچنین یك در بزرگ چوبی با تزئینات فلزی در این بخش دیده می شود و بخش چهارم عمارت اصلی است دارای ۲ طبقه بوده و روی دیوارهای آن نیز نقاشی های بی نظیری دیده می‌شود.
در سالن پایین عمارت؛ ملك التجار جلسه‌ها و ملاقات‌های خود را با افراد بانفوذ انجام می‌داد و در طبقه بالا نیز ضیافت‌های خصوصی انجام می‌گرفت. با توجه به اینكه سبك معماری داخلی این عمارت از ساختمان سازی در سواحل خلیج فارس به نام بنگله گرفته شده است، شامل یك قسمت استحفاظی، بارو و شاه نشین و چند ایوان و اتاق های مسكونی هستند، همچنین در این مجموعه علاوه بر بخش های ذكر شده، باغ های تودرتو نیز وجود دارد كه از طریق دیوار از هم جدا شده و هر كدام ازآنها ورودی جداگانه ای برای ارتباط با فضای بیرونی دارند.
عمارت ملك برخلاف سایر بناهای بافت قدیم بوشهر پله بیرونی رو به فضا در آن دیده نمی‌شود و پله‌های این بنا گرد، ارتفاع كم و فضاهای مدور در مركز، ورودی مسقف و بیرون زده دارد؛ فضای خدماتی آن از اصطبل، حمام، فضای خدمه و صرافی شكل گرفته است.
یكی از عجیب ترین مزیت های عمارت ملك مربوط به سیستم خنك كننده منحصربه فرد آن است به نحوی كه دیوار قطور این عمارت دو جداره بوده و بین دو دیوار در حدود ۲ متر فاصله وجود دارد و همین جدار باعث می شود تا دمای هوای داخل عمارت ثابت بماند، چون فاصله میان این دو دیوار را با برگ خیس نخل یا نوعی خار پر می كردند تا هوا از دریچه هایی خاصی وارد این محفظه شود و پس از برخورد با این گیاهان مرطوب خنك شده و از روزنه های زمینی وارد عمارت شود تا در تابستان به مانند كولر فضای داخلی عمارت را خنك و دلپذیر سازد.
عمارت ملك مقر نظامی انگلیسی ها
این عمارت قاجاری حافظه تاریخی ارزشمندی به همراه دارد؛ خانه ملك‌التجار در جریان جنگ جهانی اول از دست متجاوزان انگلیسی درامان نماند و به عنوان مقر نظامی انگلیسی‌ها مورد استفاده قرار گرفت و سال‌ها در این كاخ ساكن بودند و پس از ورشكست شدن مَلِك‌التجار بسیاری از لوازم قیمتی و نفیس این عمارت را با بهای اندك خریداری و با خود به انگلستان بردند.
به دلیل اختلاف رخ داده میان ملك التجار و انگلیسی‌ها، نمایندگی سیاسی این دولت در بوشهر عمارت را از این خاندان می‌گیرد و تا سال‌های واپسین عصر قاجار عمارت ملك به یكی از مهمترین مراكز نظامی انگلیسی‌ها در بوشهر تبدیل می‌شود و در اواخر سلطنت رضا شاه این عمارت كه به خوابگاه نظامیان تبدیل شده بود بعد از چندین بار بازسازی روبه ویرانی نهاد و به دلیل وسعت زیاد آن مرمت نشد.
عمارت ملك‌التجار در طول ۴۰ سال گذشته نیز دستخوش ناملایماتی شده و توسط افراد بی سرپناه و مهاجران جنگی تصرف و ساخت و سازهای نا هماهنگ در محوطه آن صورت گرفته است كه نمای این بنای ملی و تاریخی را تحت تاثیر قرار داده است.
ثبت ملی عمارت تا مرمت
این عمارت تاریخی در ۱۷ آذر سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۸۴ به عنوان یكی از آثار ملی استان بوشهر به ثبت میراث فرهنگی رسید اما همچنان پذیرای مهمانانی بود كه برخی از آنها دیگر خود را مالك می دانند و ساماندهی و بیرون كردن آنها نیازمند اراده و عزمی قوی است.
این عمارت تاریخی در سال ۱۳۸۳ از سوی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر تملك شد و بالاخره در سال ۱۳۹۷ از سوی این اداره كل و با همكاری سایر نهادها و سازمان‌های استانی هفت خانواری كه درعمارت اصلی سكونت داشتند به خارج از بنا منتقل و اسكان داده شدند و روزنه امید برای احیا دوباره این عمارت جوانه زد.
مرداد ماه سال ۱۳۹۸ این عمارت از سوی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به صندوق احیا و بهره برداری از اماكن تاریخی و فرهنگی، توسعه صنایع دستی و فرش دستباف به بخش خصوصی واگذار تا این بنا مرمت و به یك مجموعه فرهنگی، اقامتی، گردشگری تبدیل و مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
به گفته معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر هفت خانواده در عمارت اصلی یا همان بخش شاه نشین این عمارت ساكن بودند كه با هماهنگی مسئولان استان و سایر دستگاه‌های حمایتی ساماندهی و اسكان داده شدند.
اما آنطور كه نصرالله ابراهیمی می‌گوید: هنوز ۶۰ تا ۷۰ خانوار دیگر در اطراف و محوطه این عمارت تاریخی ساكن هستند كه با توجه به پیشرفت ۴۵ درصدی كار مرمت ساختمان اصلی عمارت، ساماندهی آنها همكاری و همراهی شورای تامین استان و سایر نهادهای حمایتی را می‌طلبد.
البته او یادآوری می‌كند كه تاكنون ۲ بار حكم تخلیه عمارت ملك گرفته شده اما اجرایی نشده و اجرای آن منوط به تصمیم‌گیری شورای تامین استان بوشهر است كه باید با همكاری مسئولان ارشد استان امكان سنجی لازم برای تعیین جا و مكان آنها مشخص شود.
آنطور كه ابراهیمی اذعان می‌كند: احیا و مرمت بناهای تاریخی یكی از رویكردهایی است كه آنها را از آسیب جدی محفوظ نگه می دارد و نقشی مهم در بحث توسعه گردشگری، ایجاد اشتغال، رونق اقتصادی و جذب گردشگر دارد، اما از نظر این كارشناس میراث فرهنگی با توجه به محدودیت اعتبارات بخش احیا و مرمت، حضور بخش خصوصی در این بخش میتواند كمك حال دولت و راهكاری برای حفظ به هنگام بناهای تاریخی به عنوان میراث فرهنگی منطقه باشد.
هرچند متصرفان با دخل و تصرف نظم و ترتیب عمارت ملك را به هم ریخته بودند اما آنطور كه پیمانكار پروژه می‌گوید: با زحمت زیاد به حالت اولیه بازگردانده شد.
ادامه حضور معارضان در عمارت ملك هزینه های مرمت بنا را هدر می‌دهد
كارشناس ارشد مرمت بنا و پیمانكار پروژه عمارت ملك می‌گوید: در زمان حاضركار استحكام بخشی و مرمت سازه انجام شده و در مرحله مرمت، تزئینات، احیا و بهره برداری قرار دارد.
عباس محترمی ادامه می‌دهد: تاكنون بیش از ۶ میلیارد تومان برای مرمت و احیا عمارت ملك هزینه شده و با توجه به تورم و گرانی مصالح پیش بینی می‌شود این پروژه با ۱۰ تا ۱۲ میلیارد تومان سرمایه گذاری به پایان برسد.
از نظر او سرمایه گذاری سنگینی برای احیای عمارت ملك انجام شده اما تا زمانی‌كه این بنا به طور كامل از دست متصرفان خارج نشود این سرمایه گذاری بی فایده است چون با توجه به شكل نامناسب حضور معارضان در اطراف و محوطه عمارت تاریخی ملك در صورت پایان كار مرمت عمارت باز هم امكان حضور و اقامت توریست در آن وجود ندارد.
محترمی نیز با ابراهیمی اتفاق نظر دارد كه به عنوان سرمایه گذار بدون پشتوانه و تدبیر مسئولان استان امكان بیرون كردن این معارضان از محوطه اطراف عمارت ملك وجود ندارد.
این كارشناس ارشد مرمت بنا اینطور ادامه می‌دهد: در اطراف عمارت ملك فضاهای تاریخی و منحصر به فردی وجود دارد كه به دلیل حضور معارضان و دخل و تصرفی كه انجام داده اند این فضاها رو به از بین رفتن نهاده و نمونه آن حمام مربوط به دوره قاجار است كه با وجود اینكه برای حفظ این اثر چندین بار راه دسترسی به آن مسدود شده اما باز هم دیده می‌شود كه معتادن متجاهر و برخی ولگردان آن را تخریب و وارد آن می‌شوند.
تكمیل مرمت عمارت ملك باعث رونق گردشگری، اقتصاد و اشتغال و ارتقای امنیت
محترمی می‌گوید میدانگاهی پشت عمارت ملك وجود دارد كه در صورت بازسازی میتواند یك میدان امام (اصفهان) در مقیاس كوچك برای بوشهر باشد و اگر این محوطه تخلیه و مورد مرمت قرار گیرد جلوه ویژه ای به این بخش از شهر داده می‌شود.
از نظر او مرمت بناهای تاریخی و تبدیل آنها به فضاهای اقامتی و فرهنگی در هر منطقه گردشگران بیشتری را به سمت خود فرا می‌خواند و همین امر باعث ایجاد رونق اقتصادی و اشتغال و از طرفی موجب ارتقای سطح زندگی و امنیت در منطقه می‌شود.
زمانی عمارت یكی از اصلی ترین ساختمان‌های شهر به حساب می آمد رفت و آمد زیادی در آن می شد هرچند این بنای تاریخی امروز با گذر زمان در محاصره بناهای جدید قرار گرفته اما عظمت و گستردگی این عمارت باز هم توجه هر بیننده ای را به خود جلب می كند.
عمارت ملك سقفی برای سرپناهان
همانطور كه در ابتدای این گزارش گفته شد عمارت مَلِك این روزها تبدیل به سقفی برای زندگی بی سرپناهان شده و چندین خانواده دراطراف این عمارت ساكن هستند؛ زندگی این افراد و ساخت و سازهای غیر مهندسی و در یك كلام در حد یك سرپناه سبب شده تا تغییراتی در فضای پیرامونی عمارت به وجود آید و این دخل و تصرف‌ها بیش از گذر زمان به این عمارت قدیمی آسیب برساند اما برای تخلیه فضای پیرامونی این بنا مسئولان شهرستان باید چاره اندیشی كنند چون بیشتر این افراد بی بضاعت و بی سرپناه هستند.
در این بین شنیدن سخنان ساكنان اطراف عمارت ملك كه بسیاری از آنها امروز دیگر ادعای مالكیت دارند خالی از لطف نیست.
هاشم، یكی از همان ساكنانی است كه توان اجاره نشینی و پرداخت اجاره بهای سنگین را در شهر بوشهر ندارد و بناچار در یكی از خانه های بلوكی ساخته شده پیرامون عمارت ملك زندگی می‌كند. او می‌گوید: كسب و كار درستی ندارم و با هزار بدبختی پنج سال پیش ۱۰ میلیون تومان به صاحب قبلی این آلونك پرداخت كردم تا بتوانم در این محل سرپناهی برای خانواده ام ایجاد كنم.
او این را هم اضافه كرد: در این محیط همه جور فردی پیدا می‌شود البته هستند افراد آبرومندی كه از روی ناچاری به این بنا پناه آورده اند و در صورت چاره اندیشی مسئولان از این جا بلند می‌شوند؛ به اعتقاد هاشم اگر مسئولان با زور و بدون ایجاد سرپناه برای ساكنان عمارت ملك اقدام به تخلیه و بیرون كردن آنان كنند همه این خانوارها باید در كنار خیابان چادر بزنند چون هیچ سرپناه دیگری ندارند.
بسیاری از ساكنان اطراف عمارت ملك تمایل زیادی به صحبت نداشتند اما مهمترین خواسته آنان تصمیم گیری مناسب از سوی مسئولان در این زمینه است چون هیچ سرپناهی دیگری به غیر از این عمارت در این شهر سراغ ندارند.
بنا به گفته مسئولان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر احیا و مرمت عمارت ملك ۴۵ درصد پیشرفت فیزیكی دارد و قرار است تا هشت ماه آینده فاز نخست مرمت كه مربوط به طبقه اول بنا است به پایان برسد و به این صورت عملیات مرمت اضطراری، تقویت پی و جداره ها در مراحل اولیه كار انجام شده و نمای بیرونی عمارت با مصالح مناسب با اقلیم منطقه در حال بازسازی و احیا است.
حفظ و احیای عمارت‌های ارزشمند تاریخی استان به غیر از اینكه موجب توسعه گردشگری، ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی می‌شود به نوعی موجب آشنایی افراد با ریشه ها و تاریخ كهن این سرزمین است كه می‌طلبد مسئولان با دلسوزی و همت بیشتری در راستای حفظ این داشته های فرهنگی و تاریخی استان بوشهر گام بردارند.
