وجود آب انبارها با فرم‌های بسیار خاص، زیبا و متنوع توجه هر بیننده و گردشگری را به خود جلب می نماید. بیش از ۵۰ آب‌انبار در شهر تاریخی نایین وجود دارد. حدود یك سوم از آب انبارهای تاریخی شهرستان نایین فعال هستند.
شهر تاریخی نایین در استان اصفهان از آب انبارهای فراوان برخوردار است كه از جاذبه‌های دیدنی استان اصفهان محسوب می شوند. شهر نایین در اقلیمی كویری و كم آب واقع شده است. تمام قنات های نایین نیز از آب شور برخوردار هستند. همین نكته باعث شده تا مردمان قدیم این شهر نیاز به آب انبار داشته باشند. آب انبارهای نایین كه قدمت اغلب آنها به بعد از دوران صفویه برمی گردد، برای ذخیره آب و تامین آن در فصول گرم سال استفاده می شوند. بیشتر محله های شهر نایین دارای آب انبار هستند و این بناها با سقف گنبدی خود به‌راحتی تشخیص داده می شوند. اجزای آب انبارهای شهر نایین تقریبا شبیه هم بوده و همه آنها عناصری همچون مخزن آب، بادگیر و پاشیر دارند. تنها تفاوت آنها در تعداد مخزن یا تعداد پاشیر است. تنوع آب انبارها و تنوع درطرح بادگیرها، گنبدها و پاشیرهای آن جذابیت خاصی در محیط ایجاد كرده است. شكل هندسی آب انبارها بیشتر استوانه ای بوده كه در دل خاك رس كنده شده و با شفته آهك و ملات ساروج و آجر چهار گوش ساخته شده، همه آب انبارها دارای سقف مخروطی بوده كه بیشتر از خشت خام پوشانده شده است. هر آب انبار دارای یك یا دو بادگیر بوده كه این بادگیرها نقش حیاتی در نگهداری آب درون خزینه داشته و از فاسد شدن آن جلوگیری می كندT در ضمن در خنك و سرد كردن آب بسیار مؤثر می باشد. قسمت دیگری از بنای آب انبار راه پله آن است كه سقف و پله ها و دیوارهای آن همه از آجر چهار گوش بوده است. در زیر به برخی از آب انبارهای شهر نایین اشاره می كنیم:
آب انبار نوگاباد از آب انبارهای كوچك شهر نایین است. این آب انبار كه در كنار مسجد خواجه واقع شده است، از دو بادگیر بلند بهره می‌برد. آب انبار نوگاباد در چند سال گذشته توسط اداره میراث فرهنگی مورد بازسازی قرار گرفته است.مسئله آب نایین به ویژه آب شرب مردم از قدیم الایام یكی از مسائل روزمره و معضل اجتماعی مردم این دیار بوده و امروزه نیز كم و بیش مبتلا به آن هستیم. اگر نظاره ای به قدمت قنوات هفتگانه شهر «گزیسر، ورزجان، حنفش، میركان، راحت آباد و محمدآباد و عاشق آباد» كه متأسفانه به استثنای قنات حنفش همگی خشك و بایر گردیده اند، داشته باشیم به این نتیجه می رسیم كه اولاً قدمت این قنوات شاید از هزار سال بیشتر باشد و ثانیاً همه دارای آب شور و غیر قابل شرب می باشد. با این توضیح مختصر در می یابیم كه مردم نایین از دیرباز با مشكل آب شرب مواجه بوده و به همین جهت مدام در فكر چاره جویی و رفع این مشكل برآمده اند.
در آن ایام ساده ترین راهكار، احداث آب انبار و ذخیره سازی آب شیرین از كاریزهای مزارع اطراف شهر بوده است.آب انبارها دارای مخزن ، دوپاشیر ، سه بادگیر و فاقد پاشیرو … و تنوع اجراء مختلف آب انبارها در شكل و فرم ساخت آن از جمله در پاشیرها ، بادگیرها و مخازن آب انبارها جذابیت بسیار زیبائی را به این بناها داده و همین امر باعث شده كه گردشگران محققان و پژوهشگران متعددی از اقصی نقاط جهان جهت بازدید و تحقیق پیرامون بحث آب انبارها به این شهرستان مراجعه نمایند .از جالب ترین مباحث مربوط به آب انبارها ، طرز ساخت و نوع آبگیری و ذخیره سازی آب در این بناها بوده كه تشریح و توضیح آن برای گردشگران جذابیت خاصی به موضوع می دهد .
تعداد و تنوع آب انبارها در شهرستان نایین آن را به نام شهر آب انبارها مشهور نموده ، چنانكه در بافت تاریخی شهر نایین در هر كوی و برزن آب انباری با شكل خاص خود به چشم می خورد .آب انبارها در گذشته جزو نیازهای اولیه مردم بودند به همین دلیل افرادی كه امكان مالی داشتند، اقدام به احداث آب انبار می كردند كه برخی از آنها عمومی و در داخل محله و برخی دیگر خصوصی و در منازل بود.آب این آب انبارها در قدیم از آبهای سطحی باران و برف تأمین می شده كه در سالهای بعد از چشمه های شیرین اطراف نایین تأمین و هم اكنون با ذخیره كردن آب توسط آب لوله كشی شهری در زمستان تأمین می گردد .آب انبارهای نایین از لحاظ عناصر و اجزاء ساختمان شباهت تمامی با هم دارند. این آب انبارها به خاطر شرایط اقلیمی و كویری نایین ساخته می‌شدند زیرا آب بیشتر قناتها شور و غیرقابل استفاده بود.
راه پله و محل برداشت آب ازدیگر قسمتهای آب انبارهای نایین است. هر محله در نایین دارای یك آب انبار بوده كه هنوز نیز پابر جا هستند و برخی از آنها تا چند سال پیش مورد استفاده قرار می‌گرفتند. از معروفترین آب انبارهای نایین آب انبار معصوم خانی است كه در محله چهل دختران واقع است. در شهر كویری نایین، آب مهمترین عنصر حیات و بقا در دوره‌های مختلف تاریخی محسوب می‌شود و آب انبارها مهمترین منبع نگهداری و تأمین آب در فصول گرم سال در این منطقه‌است. از شهر نایین با بیش از ۵۰ بنای آب انبار می‌توان به شهر آب انبارها یاد نمود كه ۸۰ درصد از آنها مورد استفاده‌است و اكثراً به پمپ برقی مجهز هستند. با این وجود از سال ۱۳۷۵ آب شرب لوله‌كشی از زاینده‌رود به نایین منتقل می‌شود.
در نایین آب انبارها را به تناسب نیاز با اشكال مختلفی می‌توان مشاهده نمود. معمولاً شكل كلی آب انبارها با یك مخزن و دو بادگیر در كنار آن و یك پاشیر روبروی آن دیده می‌شود ولی به تناسب نیاز گاهی با یك پاشیر دو مخزن (آب انبار خان یا دوقلوی نایین و محمدیه) با یك مخزن و دو پاشیر (آب انبار مصلای نایین) و اشكال متنوع دیگر می‌توان مشاهده نمود.
قدمت آب انبارهای نایین از صفویه به بعد بوده و در طول دوره‌های تاریخی مهمترین عامل ذخیره آب محسوب می‌گردیده است در نایین این عنصر معماری با وجود در دسترس بودن فناوریهای روز، هنوز مورد استفاده‌است.
یكی از شاخصه‌های مهم معماری در بافت تاریخی شهر نائین و از مهمترین بناهای عمومی شهر، آب انبارهای بسیار زیبای تاریخی این آن است. چنانكه می توان شهر تاریخی نائین را شهر آب انبارها نامید. وجود آب انبارها با فرم‌های بسیار خاص، زیبا و متنوع توجه هر بیننده و گردشگری را به خود جلب می نماید. بیش از ۵۰ آب‌انبار در شهر تاریخی نایین وجود دارد. حدود یك سوم از آب انبارهای تاریخی شهرستان نایین فعال هستند. آب مورد نیاز این بناها در گذشته از آبهای سطحی باران و برف تامین می شده كه اكنون با ذخیره سازی آب لوله كشی شهری در زمستان تامین می شود و مجهز به پمپ آب نیز می باشند.
آب انبارهای محله چهل دختران
- آب انبار معصوم خانی را شاید بتوان معروف ترین آب انبار شهر نایین دانست. این آب انبار یكی از چندین آب انبار محله «چهل دختران» به شمار می رود، مخزنی استوانه ای شكل با قطر ۱۸ متر و عمق ۱۲ متر و ۶۴ پله دارد. آب انبار معصوم خانی كه با حمایت مالی مرحوم «حاج میرزا محمد علی خانی معصومی» در سال ۱۳۲۲ تكمیل شده، با شماره ثبت ۱۱۵۸۸ در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است. آب انبار معصوم خانی دارای یك گنبد بزرگ پوشیده شده با خشت خام است كه در سال ۱۳۶۷ هجری شمسی یكبار فرو ریخت، ولی مردم پرتلاش و با همت نایین آن را دوباره بازسازی كردند.
- آب انبار حاجی حسین: آب انبار حاجی حسین به دست مرحوم «حاج حسین موئی» كه یكی از تاجران عبا در شهر نایین بود، در این شهر ساخته شد. پس از درگذشت حاج حسین، ایشان را در اتاقكی مجاور قسمت غربی آب انبار دفن كردند. آب انبار حاجی حسین به آب انبار معصوم خانی بسیار نزدیك است.
- آب انبار ابوالحسن: آب انبار ابوالحسن نیز در محله چهل دختران نایین قرار دارد و اولین آب انبار احداث شده در شهر نایین است. این آب انبار دقیقا در كنار آب انبار حاجی حسین واقع شده و حتی از یك بادگیر مشترك برخوردار هستند. راه پله این آب انبار به سمت بازارچه نو است. با اینكه آجرهای موجود در بنا قدمت بالای آن را می رساند، ولی از تاریخ ساخت و همچنین سازنده این آب انبار قدیمی اطلاع دقیق در دست نیست.
- آب انبار تگو: در محله چهل دختران نایین قرار گرفته است. نكته قابل ذكر در مورد آن، این است كه تگو به عنوان كوچك ترین آب انبار بافت قدیم شهر شناخته می شده است.
آب انبارهای محلات دیگر نایین
آب انبار دوقلوی محمدیه
آب انبار دوقلوی محمدیه در نایین، محمدیه و محله «میدان بالا» قرار گرفته است. قدمت این آب انبار به دوره قاجاریه برمی گردد. این اثر كه روبروی مسجد و حسینیه محمدیه قرار گرفته، در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ با شماره ثبت ۱۱۵۶۱ در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.
آب انبار فیض
آب انبار فیض یكی از مهمترین آب انبارهای محله «پنجاهه» نایین است. این آب انبار كه در سال ۱۳۸۴ به شماره ۳۶۶۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، دارای یك ویژگی است كه آنرا از سایر آب انبارهای شهر متمایز كرده و آن بادگیر كج این آب انبار است. در واقع آب انبار فیض دارای یك عدد بادگیر بلند است كه از حالت قائم خود حدود ۳۰ درجه انحراف پیدا كرده و كج شده است.
آب انبار مصلی
«باغ مصلی» یك باغ تاریخی در شهر نایین است كه آرامگاه «خاندان پیرنیا» نیز در آن واقع شده است و از جاذبه های گردشگری شهر نایین است. در گوشه‌ای از این باغ یك آب انبار توجه شما را جلب می كند كه آب انبار مصلی نامیده می شود. آب انبار مصلی دارای دو راه پله بوده كه یكی از آنها در داخل باغ مصلی و دیگری در خارج از آن قرار دارد. این آب انبار كه در سال ۱۳۱۶ هجری قمری به دست «اویس میرزا احتشام الدوله» احداث شده، دارای یك مخزن مكعب مستطیلی با سقف تخت پوش و نیز دو عدد بادگیر است.
آب انبار سكان
آب انبار سكان در محله «باب المسجد» شهر نایین واقع شده است. این آب انبار بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد و از قدیمی ترین آب انبارهای نایین به شمار می رود. در سال های اخیر به علت ساخت خیابان مسجد جامع، راه پله آب انبار خراب شده است. همچنین خزینه آب انبار نیز در یكی از خانه های كناری آن واقع شده است.
آب انبار نوگاباد
آب انبار نوگاباد از آب انبارهای كوچك شهر نایین است. این آب انبار كه در كنار مسجد خواجه واقع شده از دو بادگیر بلند بهره می برد. آب انبار نوگاباد در چند سال گذشته توسط اداره میراث فرهنگی مورد بازسازی قرار گرفته است.