شهرستان آباده یكی از شهرستانهای استان فارس ایران است. مركز این شهرستان، شهر آباده است. جمعیت كل این شهرستان بر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۹۲۹۵۲ نفر بودهاست. آباده از نظر جمعیت یازدهمین شهر استان فارس است.
آباده در بین چهار مركز جمعیتی و فرهنگی شیراز، كرمان، یزد و اصفهان قرار گرفته و علت وجودی آن با توجه به موقعیت راه های ارتباطی منطقه قابل توجیه است. در دوره قاجاریه آباده منطقه بین راهی و محل استراحت كاروانیان بوده است.
پیشینه
آباده واژهای است فارسی و معنی محل آباد را میرساند .
مشخصات جغرافیایی
مركز این شهرستان آباده است كه در ۵۲ درجه و ۳۸ دقیقه درازا و ۳۱ درجه و ۹ دقیقه پهنای جغرافیایی و بلندی ۲۰۰۵ متری از سطح دریا واقع است. شهرستان آباده یكی از شهرستان های استان فارس است كه از شمال با استان اصفهان، از شرق با استان های یزد و كرمان، ازغرب با شهرستان سمیرم و از جنوب با شهرستان شیراز هم مرز است. آب و هوای شهرستان آباده در بخش شرقی گرم و در بخش غربی به علت نزدیكی با كوهستان دنا سرد است. شهرستان آباده در سرشماری سال ۱۳۷۵ تعداد ۱۱۱۲۲۰ نفر جمعیت داشته است. مردم این شهرستان آریایی نژاد و مسلمان هستند.
مسیرهای دسترسی به این منطقه عبارتند از:
– راه اصلی اصفهان – شیراز كه از آباده می گذرد.
– راهی كه مركز شهرستان را در آبادی سورمق از بخش ابر كوه به یزد و كرمان
میرود.
– راهی كه از اقلید به مركز شهرستان آباده و به سر حد چهاردانگه و استان كهگیلویه و بویر احمد می رسد.
– راهی كه از شهر آباده به سمیرم و از آن جا به اصفهان میرود.
– راهی كه همه آبادیهای این شهرستان را به یك دیگر و نیز به شهر آباده متصل كرده است.
ویژگیهای تاریخی
به استناد كاوشهای باستانشناسی پیشینه سكونت در محدوده فعلی شهرستان آباده كه به هزاره اول قبل از میلاد بر میگردد. در دوره ساسانیان آثار بجا مانده همانند قلعه باستانی ایزدخواست و قصر بهرام در سورمق شواهد مطمئنی از شكوفائی فرهنگ و تمدن در این گستره جغرافیایی میباشد. قطعاً در دوره صفویه و ابتدای حكومت زندیه همزمان با حضور شاه اسماعیل سوم شهر آباده در مسیر جدیدی از پیدایش ویژگیهای شهرنشینی قرار گرفته و اولین ساخت و سازها با جلوه گاههای یك شهر شرقی در آباده ایجاد شد.
زبان مردم این شهرستان عموماً فارسی میباشد.
آثار تاریخی
كاروانسرای ایزدخواست، پل ایزدخواست، تیمچه صرافیان، بنای امامزاده سلطان ابراهیم، كاروانسرای شاه عباس شورستان، كاروانسرای خان خوره، قلعه دو قلك یا دوقله، قلعه كریم آباد، تپه قلعه گبری، تل ساریاتان، تل قلعه اروان، تپه دولت آباد، تپه دهك گردو، تل قصر بهرام سورمق، قزقلاسی، مسجد امام حسن دهدق، قلعه گبری دهدق، تل قره ترك، بنای پاقلعه ایزدخواست، سد قوسی ایزدخواست، منزل شاه اسماعیل، تل شاه محمود، مركز آباده شناسی، كاروانسرای شاه عباس ایزدخواست و قلعه قدیمی ایزدخواست.
شاه اسماعیل سوم در آباده
[ شاه اسماعیل صفوی] مشهور به سید ابوتراب از شاهزادگان صفوی است كه پدر او سید مرتضی صدر الممالك و نواده احتمالی شاه سلطان حسین صفوی میباشد. وی هنگامی كه به سلطنت انتخاب شد هشت یا نه سال داشت. انتخاب وی به سلطنت بدین ترتیب بود كه علیمراد خان بختیاری از طایفه بختیاری و كریم خان از طایفه زند و ابوالفتح خان اصفهانی هر سه اتحاد بزرگ را طرح ریزی كردند و برای اینكه حكومت آنان به نظرها غصبی نیاید او را به سلطنت برگزیدند.
پس از مدتی بین علیمراد خان و كریم خان زند جنگ در گرفت و شاه اسماعیل به كریم خان زند پیوست و باز پس از چندی از نزد كریم خان زند گریخت و نزد محمد حسن خان قاجار رفت و چون محمد حسن خان قاجار در جنگی با كریم خان زند شكست خورد شاه اسماعیل دوباره به نزد كریم خان زند برگشت و كریم خان او را پذیرفت و در آباده ساكن نمود.
كریم خان در [آباده] برای او شش دستگاه ساختمان كه مركز اصلی آنرا كه شاه اسماعیل در آن زندگی میكرده با یك باب حمام ( به سبك صفوی و زندیه) و یك باب مسجد احداث مینماید.كه در حال حاضر مردم همه آنها را بناهای كریم خانی مینامند.
كریم خان برای شاه اسماعیل ملازمانی از كرمان را در نظر گرفت تا مواظب او باشند تا بار دیگر راه فرار پیش نگیردیا مسائل دیگری را به وجود نیاورد.
كریم خان زند برای شاه اسماعیل روزی یك تومان نقد( ده هزار دینار) و قیمت پانصد من تبریز غله باشد و نیز روزانه مقدار سه من تبریز گندم و دو من جو برای مخارج و علیق او در نظر گرفت و در هر سالی دو بار در عید نوروز و اوایل پاییز لباسی در خور شاهانه او به آباده میفرستاد. شاه اسماعیل از ۱۱۸۰ه.ق تا هنگام وفاتش در آباده ( ۱۱۸۷ ه.ق) زندگی خود را به نقاشی و چاقو سازی میگذرانید و از صنعت خود ( چاقو سازی)چند قبضه برای یادبود برای كریم خان زند ارسال میداشت. كریم خان زندكه برای شاه اسماعیل نامه مینوشت در زیر آن اضافه میكرد 🙁 عرضه داشت كمترین بندگان) و در زیر آن میافزود (كریم زند).
شاه اسماعیل هم كه نامه مینوشت با جمله ( فرمان عالی شد) آغاز میكرد. با مرگ شاه اسماعیل در سال ۱۱۸۷ ه.ق در آباده، كریم خان زند سه روز را عزاداری تعیین و بر حسب رسوم آن زمان كلاه خود و همه سران و بزرگان دربار خود را لجن مالید. شاه اسماعیل در آباده به خاك سپرده میشود، برایش مقبرهای درست میكنند و شمشیر پادشاهی او را به همراه جنازه اش به خاك میسپارند.محل دفن در قبرستان عمومی آن زمان آباده بوده كه دارای آرامگاه و سنگ قبر بودهاست.این قبرستان در حدود سال ۱۳۳۰ شمسی تبدیل به باغ ملی گردید و اینك پارك كودك میباشد. آن چه از بناهای كریم خانی در آباده باقی ماندهاست فقط ساختمانهای مسكونی شاه اسماعیل است كه مركز اصلی آن در حال حاضر به صورت مدرسه از آن استفاده میشود.حمام وكیل را حدود ۱۳۶۰ شهردار وقت به دلیل شكسته شدن سقف آن خراب كرد و مسجد وكیل را نیز در حدود ۵۰ سال پیش به سبب گسترش حسینیه آباده خراب نمودهاند.
از جمله آثار یادبود باقی مانده از شاه اسماعیل در آباده (تل شاه نشین ) است كه در فاصله ۲ كیلو متری شمال قلعه قدیم آباده و در محدوده شهر آباده قرار دارد.سطح این تپه چهار نوع حجاری به شكلهای مختلف از جمله لگن، بادیه، تخت و غیره انجام شده و هیچ گونه كتیبهای در آن وجود ندارد.
مهمترین وقایع و رویدادهای تاریخی
۱- حمله لشكر افغان به آباده وتسخیرآن درراه عزیمت به اصفهان (۱۱۳۴ ه.ق)
۲- اقامت شاه اسماعیل سوم در آباده به فرمان كریمخان زند از سال ۱۱۷۹ ه.ق
۳- جنگ لطفعلی خان زند و آقا محمد خان قاجار در محدوده شهر آباده و تخریب قسمتی از شهر
۴-قیام حیدر میرزا فرزند شاه اسماعیل سوم علیه آقا محمد خان قاجار
۵- جنگ بابا خان (فتحعلی شاه بعدی)با حسینعلی میرزا در نزدیكی شهر
۶- وقوع جنگ آباده در سال ۱۲۹۷ ه.ق، این جنگ بین نیروهای تفنگدار پلیس جنوب (قشون بریتانیا مستقر در آباده) از یك سو و نیروهای ایل قشقایی و آبادهایها از سوی دیگر
صنایع و معادن
معادنی كه در این شهر قرار دارند عبارتاند از:
معدن بزرگ خاك نسوز كه از معادن نادر این ماده در خاور میانه به شمار میرود. معادن زیادی از انواع سنگها مانند سنگ سفید، معدن گچ در حومه آباده، معدن گل چینی در ۹ كیلومتری آباده و معدن بزرگ كبالت
همچنین شهرستان آباده دارای كارخانههای متعدد سنگساختمانی از قبیل : سنگ، آجر، گچ، بلوك، موزاییك و نیز مواد غذایی مانند نان، رشته، شیر، لبنیات و صنایع نساجی مانند پارچه نخ، چرم، جوراب و امثال آن است. كانها و معادن این شهرستان بیش تر سنگ های ساختمانی هستند. در پیرامون شهر آباده به ویژه در كوهستان های شمالی آن سنگ های مرمر در رنگ های گوناگون و سنگ های ساختمانی بسیار خوبی وجود دارد. در كوه های چهل چشمه در شمال آباده معدن خاك نسوز و در كوه های شرق خاك چینی وجود دارد كه از آن ها بهره برداری می شود. از نظر بازرگانی منطقه نفوذ شهر آباده، از حوزه اداری آن وسیع تر است. این شهر به علت دور بودن از شهرهای بزرگ اطراف، یعنی اصفهان، شیراز، یزد، در واقع بزرگ ترین مركز جمعیت در شمال استان فارس به حساب می آید و مصنوعات خارجی مورد نیاز این منطقه وسیع از راه آباده پخش می شود. انواع محصولات كشاورزی و دامی و صنایع دستی و سنتی این منطقه از طریق آباده به خارج صادر میشود. وجود كارخانههای متعدد سنگ های ساختمانی و صنایع غذایی و صنایع نساجی در این منطقه سبب رونق بازرگانی و داد و ستد در این ناحیه شده است. امروزه مهم ترین واحدهای اقتصادی، تولیدی، بازرگانی و باربری در این منطقه متمركز شده و این شهرستان اكنون نه فقط محلی برای پخش محصولات محلی و خارجی است بلكه عمده ترین مركز صادرات فرآورده ها و محصولات صنعتی محلی نیز به شمار می آید.
صنایع دستی
منبت كاری آباده شهرت جهانی دارد و نمونههای آن در موزههای جهان به عنوان بهترین كاهای هنری نگهداری میشود. منبت كاریهای كاخ مرمر، به دست هنرمندان این شهر، همچون استاد احمد امامی ساخته و پرداخته شدهاست.ملكی و گیوههای آباده در نهایت ظرافت، استحكام و دقت، تهیه شده ودر نوع خود بی مانند است.
ویژگیهای فرهنگی
تا پیش از تشكیلات اموزش و پرورش به شیوه جدید و تأسیس مدارس نوین، تعلیم و تعلم در مكتب خانهها صورت میگرفت. از اشخاصی كه در زمان گذشته مكتب خانه تشكیل داده بودند میتوان به عباس ادیب، حاجی محمد هاشم خان و حاجی ملا احمد اشاره نمود.
نخستین مكتب دار آباده، مرحوم عباس ادیب بودهاست. لقب ادیب را حاكم وقت فارس به وی داده بود. همین مكتب داران بعدها به هنگام تأسیس مدارس به سبك آن زمان، نقش معلم را بر عهده داشتهاند.
آب وهوا
آب وهوای منطقه را میتوان تحت تأثیر مرتفع بودن منطقه وقرار گرفتن درپیشكوههای داخلی زاگرس و دوری از بادهای باران آور غربی , ازنمونههای آب وهوای كوهستانی دسته بندی كرد. میانگین بارندگی سالانه آن حدود۱۲۰ میلیمتر ومیزان بارش سالانه آن حدود ۲۰۰ میلیمتر است كه در ردیف نواحی خشك كشور جای میگیرد.این شهرستان سردترین نقطه استان فارس به شمار رفته وزمستانی سرد و طولانی دارد و تابستانی خنك و معتدل دارد.