در پاسخ به سوال گردشگری جنگ چیست ؟ باید گفت :گردشگری جنگ نوعی از گردشگری است كه هدف از آن بازدید از مناطق جنگی و كاوش در خاطرات زمان جنگ است. این نوع از گردشگری كه در حیطه گردشگری فرهنگی قرار می گیرد، از شاخه های تخصصی و با اهمیت گردشگری است كه با نشان دادن ویرانی های ناشی از جنگ، علاوه بر بیدار كردن حس جنگ ستیزی و عواطف بشر دوستانه در گردشگران به حفظ تاریخ معنوی و حماسی یك كشور كمك می كند. گردشگری جنگ می تواند كاركردهای اجتماعی و فرهنگی گوناگونی را در جامعه دنبال كند. گردشگران با سفر به این مناطق با دور شدن از دنیای مادی، راهی برای جستجوی معنویت می یابند.
تقریبا بعد از جنگ جهانی دوم بود كه زمزمه های گردشگری جنگ روی زبان ها افتاد. ایده ای كه وقتی مطرح شد، هدفی جز رونق دوباره مناطق جنگ زده و بهبود وضعیت اقتصادی این مناطق نداشت اما بعد از مدتی وجهه تاریخی آن قوت گرفت و با بهبود وضعیت مناطق جنگ زده، به حاشیه دنیای گردشگری رانده شد.خاك، خرابه، آوار… این تنها هدیه ای است كه دنیای گردشگری جنگ به بازدید كنندگانش می دهد تا با تماشای فجایع انسانی عواطف بشردوستانه و جنگ ستیزی و كمك به همنوع را در آنها بیدار كند. گردشگری جنگ با تمام بهره ای كه نصیب دولت ها می كند، چیز زیادی برای گردشگران ندارد. اما همین شاخه توریسم وقتی به مرزهای ایران می رسد، رنگ و بوی دیگری می گیرد… تاریخ، معنویت و حماسه دستاوردهایی هستند كه گردشگران جنگ در ایران، از آوار مناطق جنگی نصیب می برند تا این شاخه تلخ گردشگری در ایران، چهارچوب های تازه ای پیدا كند.
اهمیت گردشگری جنگ
امروزه گردشگری جنگ به عنوان یكی از شاخه های پر جاذبه و مهم صنعت گردشگری در جهان طرفداران زیادی داشته و همه ساله میلیون ها نفر در نقاط مختلف جهان در قالب تورهای مناطق جنگی از جاذبه های گردشگری دیدن می كنند. این بخش در جهان به سرعت رو به رشد بوده و توسعه و سرمایه گذاری زیادی در كشورهای مختلف دنیا در این حوزه صورت گرفته است. در مجموع، مناطق جنگی بخش مهمی از بازار گردشگری را به خود اختصاص داده كه در بسیاری از نقاط دنیا رایج بوده و محدود به منطقه خاصی نمی شود. با این وجود برخی نقاط دنیا و مناطق به عنوان مقصد شناخته شده گردشگری جنگ دارای شهرت و جاذبه های بیشتری بوده و گردشگران زیادی را از نقاط مختلف دنیا به سوی خود جذب می كنند. كشور روسیه از جمله كشورهایی است كه سالیانه، بدون محدودیت به زمان خاصی، تعداد زیادی گردشگر را از سراسر جهان جذب می كند. در این كشور مجموعه منحصر به فردی از یادبودها و شهامت های مردم در طول جنگ بنا شده، برای كشتگان جنگی و سرداران فاتح بناهای یادبودی ساخته شده و از بازگشتگان تجلیل می شود. در سراسر این كشور و در شهرهای مختلف آن، به یادمان های جنگی و گردشگری جنگ توجه شده و گردشگری جنگ محدود به زمان یا مكان خاصی نیست. پارك پیروزی یكی از دیدنی های جذاب و مشهور مسكو به شمار می رود كه به افتخار پیروزی ارتش سرخ در جنگ جهانی دوم بر ارتش آلمان نازی احداث شده است و شامل یادمان های اصلی پیروزی، موزه جنگ جهانی دوم و گالری نقاشی موزه جنگ مناسب برای همه اقشار و بازدیدكنندگان طراحی شده است. علاوه بر آن در شهرهای مختلف كشور روسیه، نمادهای جنگی و مجسمه های عظیمی به پاس میلیون ها سرباز كشته شده روس در جنگ جهانی دوم بنا شده تا مردم و بازدید كنندگان به صورت همیشگی به یاد رشادت های جنگی باشند و هر كدام از این المان ها و سایت های جنگی در مكان های اصلی، تاریخ را زنده نگه دارند.
گردشگری جنگ در ایران
در دوران جنگ تحمیلی كه ۳ استان خوزستان، ایلام و كرمانشاه به طور جدی درگیر جنگ بودند، آسیب های زیادی به این مناطق وارد آمد كه حتی گذشت زمان هم كمك چندانی به بهبود وضعیت این مناطق جنگ زده نكرد. این مهم ترین بهانه رونق گردشگری جنگ در سال های اخیر بود كه منسجم ترین فعالیت مربوط به آن در چهارچوب كاروان های راهیان نور تعریف می شد. كاروانی كه با عبور از این سه استان، مناطق جنگ زده و آثار مادی و معنوی به جا مانده از دوران دفاع مقدس را به بازدید كنندگان معرفی می كردند.
كشور عزیزمان ایران نیز دارای پتانسیل خوبی جهت رشد و توسعه گردشگری جنگ است. یكی از نمونه های بارز آن، بازدید گردشگران از مناطق جنگی هشت سال دفاع مقدس هست. گردشگری جنگ در ایران در مقایسه با این نوع گردشگری در سراسر جهان متفاوت است و این موضوع چهرهای یگانه به گردشگری جنگ در ایران می دهد. در دوران دفاع مقدس، كشور عراق با پشتیبانی وسیع دشمنان به دنبال تسخیر ایران و یا حداقل جدا كردن قسمتی از آن بود كه برای اولین بار در یك جنگ نابرابر نه تنها هیچ امتیازی به طرف مقابل داده نشد بلكه یك وجب از خاك این كشور نیز از دست نرفت. در سایر جنگ ها مانند جنگ امریكا-افغانستان در سال۲۰۰۳، جنگ عراق- امریكا در سال۲۰۰۴ و یا جنگ ویتنام و … چیزی جز تجاوز، تروریسم، تهاجم و حاكم شدن ارزش ها و فرهنگ كشور متجاوز، مواد مخدر و گروهك های تروریستی را شاهد نبودیم.
در صورتی كه دفاع مقدس، تبلوری از شهدای كربلا، دریایی از عشق به وطن و ناموس پرستی و حمایت از بنیان های دین اسلام و انقلاب اسلامی، ایثار، فداكاری و از جان گذشتگی، رشادت، زیبایی و معجزات الهی و به استقبال شهادت رفتن، همدلی و یك رنگی همه ملت از پیر و جوان تا زن و مرد برای دفاع از منشور فكری نظام جمهوری اسلامی ایران و اهداف و آرمان های آن است و از این حیث با تمام جنگ های جهان متفاوت است. مقام معظم رهبری نیز در این رابطه می فرمایند ” دوران دفاع مقدس اوج افتخارات ملت ایران است و اگر بخواهیم انقلاب و كشور بیمه باشد، باید این شور و شوق، این حركت عمومی و بسیج ملت را روز به روز تقویت كنیم”. گردشگری دفاع مقدس می تواند حركتی در راستای این سخن رهبر معظم انقلاب اسلامی شود، چرا كه گردشگری دفاع مقدس كاركردهای اجتماعی و فرهنگی گوناگونی در جامعه دنبال می كند. با این وجود، چنین ظرفیتی در كشور عزیزمان، نیاز مند توجه بیش از پیش از مسئولین و دست اندركارن امر هست تا فضا را برای انجام هر چه بیشتر و بهتر این نوع گردشگری مهیا كنند. در واقع در گردشگری دفاع مقدس شاهد شكاف در ادبیات و هم شاهد شكاف در این صنعت است.
دست یابی به گردشگری پایا در دفاع مقدس
موضوع پر اهمیتی كه در بخش ادبیاتی گردشگری دفاع مقدس در كشورمان می تواند مورد بررسی قرار گیرد، تفسیر مكان رخدادها و تأثیر آن بر تجربه گردشگران و بازدید كنندگان هست كه موضوع حائز اهمیتی است، چر اكه تفسیر، یكی از بخش های اصلی تجربه بازدید كنندگان است. تفسیر ارتباطی بین یادمانهای ۸ سال دفاع مقدس و بازدید كنندگان ایجاد می كند. در این فرایند یك مكان، رویداد، تاریخ و بناهای باقیمانده از جنگ یا به طور كلی میراث معنا می یابد و بدین صورت ارتباط قوی با بازدیدكنندگان برقرار می كند و بدون تفسیر مكان رخداد ها و جاذبه های دفاع مقدس به اندازه ای كه باید، برای بازدیدكنندگان معنادار نخواهد بود. در اكثر شهرهای ایران، موزه های دفاع مقدس؛ محدود به زمان و مناسبتی خاص بوده و مجموعه از اشیاء بی جان و ملال آور را نمایش می دهد كه اهمیت و معنایی برای بازدیدكنندگان ندارند. در نتیجه تجربه بازدیدكنندگان، احتمالا مخدوش می شود. بر عكس یك تفسیر اثر بخش می تواند با آوردن یك مكان رخداد مرتبط با شهادت به عنوان تجربه ای از مرگ به سان زندگی، تجربه بازدیدكنندگان را ارتقاء دهد. از طرفی، نیاز عمومی به بخش بندی بازار گردشگری دفاع مقدس بر اساس دستاوردهای حاصله وجود دارد كه این امر با استفاده از این رویكرد به تنهایی محقق نمی شود و در این رویكرد باید به بررسی عمیق سطوح با جزئیات هر دستاورد بپردازیم و در نتیجه پیشنهاد می شود به رویكردهای مناسبی برای بخش بندی بازار گردشگری دفاع مقدس بیشتر پرداخته شود.
با بخش بندی بازار گردشگری دفاع مقدس در كشور و شناسایی نیازها و انتظارات افراد در هر بخش می توان به گردشگری دفاع مقدس تنوع بخشید. طراحی اثر بخش مكان رخدادهای جنگی و فراهم آوردن خدمات گردشگری مناسب برای بازدید كنندگان در همه شهرهای درگیر در ۸ سال دفاع مقدس، از طریق شناسایی نیازها و خواسته های گردشگران نیز یكی از شكاف های موجود در این این صنعت است كه پیشنهاد می شود، تمركز ویژه به نیازهای گردشگران صورت گیرد. عدم آشنایی كافی مسئولان و دست اندركاران گردشگری دفاع مقدس بعضی مناطق گردشگری جنگ با مباحث علمی مرتبط با آن نیز یكی دیگر از شكاف های موجود در راستای ارتقای گردشگری دفاع مقدس است كه توصیه می شود، دست اندركاران و مسئولین در تمام مناطق كشور، آموزش های لازم را دیده و از ظرفیت بخش دانشگاهی جهت مدیریت و برنامه ریزی و بازاریابی گردشگری دفاع مقدس در مناطق جنگی در كشور بهره مند شوند. نقش راهنمایان (راویان) مستقر در مكان رخدادهای جنگی و مسائل مطروحه توسط آنان در شكل گیری تجربه گردشگری بازدیدكنندگان غیر قابل انكار است.
ذكر این نكته الزامی است كه با وجود ارزش احساسات و عواطف گردشگران در سفر به مناطق ۸ سال دفاع مقدس، نباید از تجربه ادراكی آنان غافل شد. در واقع می توان گفت؛ صرف بر انگیختن احساسات زودگذر و آنی گردشگر، تنها یك لایه سطحی این تجربه می باشد و در حقیقت ما در سراسر دنیا شاهد انتقال مفاهیم والایی چون صلح طلبی، نوع دوستی در قالب تورهای مناطق جنگی هستیم. نقش مهم آموزش در این نوع گردشگری نباید نادیده گرفته شود، این عامل، یكی از اصول اساسی توسعه پایدار بوده و در پایا بودن گردشگری دفاع مقدس و احیای ارزش های دفاع مقدس نیز الزامی است. بازدید از مناطق جنگی دفاع مقدس در اغلب بازدیدكنندگان منجر به نتیجه مثبت و مفیدی بی شماری می شود كه همه هموطنان ما نیازمند آن هستند لیكن متأسفانه به نظر می رسد، سفر به این مناطق، مختص اقشار خاصی از جامعه بوده و تنها سفر دست جمعی راهیان نور است كه آن هم توسط نهادهای محدودی برگزار می شود، لذا پیشنهاد می شود در خصوص مشاركت و اختیارات بخش خصوصی در زمینه برگزاری این تورها برای عموم مردم، تجهیز و بهره برداری از منابع و اماكن گردشگری دفاع مقدس، تجدید نظر صورت گرفته و از این طریق، امكان برقراری هم پیوندی میان محصولات گردشگری مناطق جنگی با دیگر محصولات و جاذبه ها در عرصه فضای استانی و ملی فراهم شود.
كاركردهای گردشگری دفاع مقدس
تسهیل در هویت بخشی به جامعه به ویژه جوانان و نوجوانان از مهم ترین كاركردهای دفاع مقدس است، چرا كه مهم ترین مزیت آن، همراه بودن با معنویت و انسانیت و رشادت های رزمندگان بی شماری است كه جان در راه اهداف خود گذاشته و عمر خویش را در ۸ سال دفاع مقدس با خون خود امضا كرده اند. با رونق هرچه بیشتر گردشگری دفاع مقدس، فرهنگ و اصول جاری در دفاع مقدس احیاء شده و به عنوان میراثی گران سنگ در ذهن ملت و گردشگران داخلی و خارجی باقی می ماند و از افت و تحریف مصون بوده و این نوع گردشگری تأثیر به سزایی در اخلاق نوجوانان و جوانان امروزی و آیندگان دارد. علاوه بر آن با نشان دادن چهره واقعی ملت ایران، تبلیغات منفی علیه كشورمان خنثی شده و انگیزه برای مبارزه با استكبار جهانی و همچنین ترویج فرهنگ عاشورایی، هموار می شود.
این در حالی است كه موزه شهدا هم زیر مجموعه های دیگر گردشگری جنگ است كه نمونه های آن كم و بیش در شهرهای دیگر كشور دیده می شود. كرمانشاه، زنجان، قزوین، چهار محال و بختیاری، اصفهان، سیستان و بلوچستان، بیرجند، تنكابن، تبریز و مسجدجمكران قم هر كدام یك موزه شهدا دارند كه فرصت خوبی برای شناخت بیشتر حماسه سازان دفاع مقدس به گردشگران می دهند. البته در تهران این موزه چند شعبه دارد كه در خیابان طالقانی، در بهشت زهرا، امام زاده‌اكبر چیذر، ورامین و كرج قرار گرفته شده اند.
اما اگر گذرتان به موزه های شهدا بیفتد، می توانید اشیا و آثار به جا مانده از شهدای دفاع مقدس كشور را در این موزه ها ببینید كه در غرفه ها یا در آرشیو موزه نگهداری می شوند. از سجاده و تسبیح شهدا گرفته تا پیراهن خونینی كه با آن شهید شدند و نوار های سخنرانی و وصیت نامه ها و دست نوشته های صدها شهید دفاع مقدس.
