موزه باستانشناسی بیرجند با وسعت ۶۰۰ متر مربع زیر بنا در طبقه اول عمارت اكبریه واقع شده است . این عمارت (كه در واقع ساختمان تشریفات و ارگ حكومتی امیر ابراهیم خان شوكت الملك بوده)، با توجه به عواملی همچون غنای فرهنگی منطقه، جمعیت جوان. وجود دانشگاهها و عزیمت هزاران گردشگر به این منطقه در سال ۱۳۷۱ تأسیس و راه‌اندازی شد و در سال ۱۳۷۴ با طراحی نو توسعه و تجهیز گردید.
این موزه بزرگترین موزه باستان شناسی در سطح استان است كه مشتمل بر بخشهای متعددی می‌باشد: از بخشهای مهم آن می‌توان به بخش سفال، سكه، فلز، اسلحه و ابزار آلات جنگ، بخش روشنایی. قرآن و كتابت و نیز مجموعه‌ای از اشیاءو مواریث خاندن امیر اسدالله علم (كه توسط بنیاد مستضعفان در اختیار موزه بیرجند قرار داده شد) و تالار آینه اشاره كرد. در موزه باستانشناسی بیرجند اشیاء به نمایش گذاشته شده. سیر تاریخی مدون و منظمی را از هزاره سوم ق.م تا دوره قاجار مشتمل بر بخشهای متفاوتی را دربر می‌گیرند.
سفال و سكه
سفال‌ها و سكه‌ها بیشترین آثار این موزه را شامل می‌شوند. مجموعه سفال‌ها، دوره‌های مختلف تاریخی، از سفال‌های نخودی دست ساز هزاره سوم قبل از میلاد، سفال‌های خاكستری هزاره اول میلادی تا سفال‌های لعابدار دوره اسلامی را دربر می‌گیرد و نیز مجموعه سكه‌ها، سكه‌های دوران تاریخی از سلوكیان، الیمایی‌ها، پارتیان و ساسانیان و سكه‌های دوران مختلف اسلامی تا دوره قاجار را شامل می‌شود.
یكی دیگر از مهمترین بخشهای موزه بخش قرآن و نسخ خطی است كه هشتی بنای اكبریه به عنوان مهمترین بخش معماری آن، به این بخش اختصاص یافته است.
بخش های مختلف موزه
موزه باستانشناسی شامل سه قسمت پیش از تاریخ، دوره تاریخی و دوره اسلامی است. در بخش پیش از تاریخ، اشیایی از دوره نوسنگی (هزاره دوم قبل از میلاد) كه برخی نمودار تكامل هنر و صنعت چهار هزار سال پیش محسوب می‌شود. برخی نیز بیشتر وسایل كاربردی بوده است، در معرض دید قرار دارد. ظروف سفالی و سكه ها، علاوه بر جنبه‌های كاربردی، القا كننده اعتقادات، جهان بینی و هنر آن دوره است. اشیای دوران تاریخی به دوره‌های سلوكی، اشكانی و ساسانی مربوط می‌شود.
بخش سفال
بخش مذكور به منظور آشنایی بازدیدكنندگان با سیر تكامل سفال و تحولات آن، در دو قسمت قبل از میلاد و اسلامی ایجاد شده است. در این بخش ابتدا سفالینه‌هایی از هزاره سوم و هزاره دوم و اول (ق.م) تا سفال‌های دوره اسلامی به نمایش گذاشته شده است. سفالینه های موجود در این بخش دو دسته می‌باشند: دسته‌ای از آنها یافته‌های باستانشناسی بیرجند و جنوب خراسان است. دسته‌ای دیگر مربوط به مناطق مختلف كشور جهت ایجاد سیر منظم تاریخی به این موزه منتقل گردیده است.
بخش فلز
این بخش سیر تحول فلزكاری از هزاره اول (ق .م) تا دوره قاجاریه را شامل می‌شود. آثار فلزی مربوط به قبل از اسلام عموماً پیكان‌ها و خنجرها و تعدادی وزنه تبادل كالا می‌باشد. در بخش فلز اسلامی ظروف مسی، شامل ابریق، قهوه جوش و بوته‌های ذوب فلزات به نمایش گذاشته شده است.
بخش اسلحه
در بخش اسلحه تعدادی از سلاح‌های آتشین اولیه، شامل تفنگ‌های سرپر و طپانچه‌های سرپر به نمایش گذاشته شده علاوه بر آن تعدادی باروت دان‌های چرمی و فلزی و دوربین‌های چشمی در معرض دید علاقمندان قرار گرفته است.
بخش روشنایی
از دیگر بخشهای موزه باستانشناسی بیرجند بخش روشنایی و لوازم مربوط به آن می‌باشد. در این قسمت انواع پی‌سوزهای سفالی و فلزی به نمایش درآمده. علاوه بر آن تعدادی چراغ گردسوز با پایه و بدنه سنگی و سرامیكی و برنزی نیز در معرض دید قرار گرفته است كه گر چه به‌لحاظ تاریخی قدمت بعضی از آنها كمتر از یكصد سال می‌باشد. ولی از نظر هنری بی‌نظیر به حساب می‌آیند. قدیمی ترین اشیاء موجود در این بخش پی‌سوزهای سفالی است كه قدمت آنها به پیش از اسلام بر می‌گردد.
بخش قرآن و كتابت
در قسمت هشتی مركزی كه دارای كلاه فرنگی با مقرنس‌های زیبا است. در واقع اوج ظاهری معماری بنا در آن به نمایش گذاشته شده بخش قرآن و كتابت قرار دارد. كه اوج معماری گنجینه نیز می‌باشد، در این بخش لوازم كتابت به همراه تعدادی قرآن خطی و چاپ سنگی و ظروف كه در سطوح آن آیات قرآن نگاشته شده است در معرض دید قرار گرفته است. نفیس ترین قرآن موجود در این بخش، قرآنی است متعلق به دوره قاجار با تذهیب گل و مرغ بر روی جلد و حواشی و تذهیب آب طلا بر روی صفحات.
بخش اشیاء متعلق به خاندان علم
در این بخش اشیاء متعلق به خاندان علم كه توسط بنیاد مستضعفان در اختیار گنجینه بیرجند قرار گرفته به نمایش در آمده است . شامل سرقلیان‌ها از جنس‌های مختلف با تزئینات مرصع جواهر نشان، تعدادی جام شیشه‌ای، ظروف نقره‌ای و … می‌باشد.
نحوه دسترسی
آدرس : خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان معلم، باغ اكبریه
