زندگینامه خیام نیشابوری حكیم، ریاضیدان و شاعر ایرانی را به مناسب روز بزرگداشت این دانشمند بزرگ كه روز ۲۸ اردیبهشت است ، در این مطلب آورده ایم تا بیشتر با این بزرگوار آشنا شویم .امام غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری یكی از حكما و ریاضی دانان و شاعران بزرگ ایران در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم است. به این علت به او خیام می گفتند كه پدرش به شغل خیمه دوزی مشغول بوده است. خیام از بزرگترین دانشمندان عصر خود به حساب می آمد و دارای هوشی فوق العاده بوده و حافظه ای نیرومند و قوی داشت. در دوران جوانی خود به فراگیری علم و دانش پرداخته به طوری كه در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طبنیز مهارت داشته به طوری كه گفته شده او سلطان سنجر را كه در زمان كودكی به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه كرد.
خیام به دو زبان فارسی و عربی نیز شعر می سرود و در علوم مختلف كتابهای با ارزشی نوشته است. خیام در زمان خود دارای مقام و شهرت بوده است و معاصران خیام همه وی را به لقبهای بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجة الحق ستوده اند. خیام در زمان دولت سلجوقیان زندگی می كرد كه قلمرو حكومت آنان از خراسان گرفته تا كرمان، ری، آذربایجان و كشورهای روم، عراق و یمن و فارس را شامل می شد.
خیام معاصر با حكومت آلپ ارسلان و ملكشاه سلجوقی بود. در زمان حیات خیام حوادث مهمی به وقوع پیوست از جمله جنگهای صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی و… . خیام بیشتر عمر خود را در شهر نیشابور گذراند ودر طی دوران حیات خود فقط دو بار از نیشابور خارج شد سفر اول برای انجام دادن مراسم حج و سفر دوم به شهر ری و بخارا بوده است. خیام در علم نجوم مهارتی تمام داشت به طوری كه گروهی از منجمین كه با او معاصر بودند در بنای ساختن رصد خانه سلطان ملكشاه سلجوقی همكاری كردند و همچنین به درخواست سلطان ملكشاه سلجوقی تصمیم به اصلاح تقویم گرفت كه به تقویم جلالی معروف است. خیام در دوران زندگی خود از جهت علمی و فلسفی به معروفیت رسید و مورد احترام علما و فیلسوفان زمان خود بود.
زندگینامه خیام
خیام نیشابوری در قرن پنجم هجری در شهر نیشابور به دنیا آمد. نام كاملش «غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری» بود. او همچنین خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده است. او در زمانی به دنیا آمد كه تركان سلجوقی بر خراسان بزرگ تسلط داشتند.در كتابهای كهنی كه به بیان زندگی خیام و كارهای او پرداخته‌اند، اختلاف‌های بسیاری به‌ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد. نخستین منبعی كه به‌طور مفصل خیام را معرفی كرده است، چهار مقاله نظامی عروضی، نوشته‌شده در حدود ۵۵۰ قمری است. دومین زندگینامه خیام توسط ابوالحسن علی بیهقی، در ۵۵۶ قمری، در كتاب تتمه صوان الحكمه یا تاریخ الحكما نوشته شده است. نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی، هر دو معاصر خیام بوده و او را از نزدیك دیده‌اند.
وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله «امام موفق نیشابوری» علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنان‌كه گفته‌اند بسیار جوان بود كه در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت. خیام در سال ۴۶۱ هجری نیشابور را به‌قصد سمرقند ترك كرد و در آنجا تحت حمایت و سرپرستی «ابوطاهر قاضی‌القضات» سمرقند، كتابی درباره معادله‌های درجه سوم تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی نوشت، و از آنجا كه با خواجه نظام‌الملك طوسی رابطه‌ای نیكو داشت، این كتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم كرد. فقه را در میان‌سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حكمت و ستاره‌شناسی را فراگرفت. برخی نوشته‌اند او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فراگرفته بود. شماری از تذكره‌نویسان، خیام را شاگرد ابن‌سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند. صحت فرضیه شاگردی خیام نزد ابن‌سینا بسیار بعید است، زیرا از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام در جایی ابن‌سینا را استاد خود می‌داند؛ اما این استادی ابن‌سینا، جنبه معنوی دارد.
پس از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال‌الدین ملكشاه سلجوقی و وزیرش نظام‌الملك به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گیرد. یكی از برجسته‌ترین كارهای وی را می‌توان اصلاح گاهشماری ایران دانست. او هجده سال در آنجا سكونت داشت. در همین سال‌ها (۴۵۶) مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام «رساله فی شرح ما اشكل من مصادرات اقلیدس» نوشت و در آن خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها را شرح می‌دهد. به مدیریت او زیج ملكشاهی تهیه می‌شود و در همین سال‌ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می‌كند. خیام گاه‌شمار جلالی یا تقویم جلالی را تدوین كرد كه به نام جلال‌الدین ملكشاه مشهور است؛ اما پس از مرگ ملكشاه این گاهشماری تداوم نیافت. در این دوران خیام به‌عنوان اختربین در دربار خدمت می‌كرد، هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت.
پس از مرگ ملكشاه و نظام‌الملك، خیام به خراسان بازگشت و باقی عمر را در نیشابور و مرو گذراند،به‌دلیل آشوب‌ها و درگیری‌های ناشی از این امر، مسائل علمی و فرهنگی كه قبلاً از اهمیت خاصی برخوردار بود به فراموشی سپرده شد. پس از درگذشت ملكشاه و كشته شدن نظام‌الملك، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و كمك مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد. عدم توجه به امور علمی دانشمندان و رصدخانه، خیام را بر آن داشت اصفهان را به‌قصد خراسان ترك كند. بعد از سال ۴۷۹ خیام اصفهان را به‌قصد اقامت در مرو، پایتخت جدید سلجوقیان، ترك كرد. وی باقی عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان به‌ویژه نیشابور و مرو گذراند. در آن زمان مرو یكی از مراكز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می‌رفت و دانشمندان زیادی در آن حضور داشتند. بیشتر كارهای علمی خیام پس از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه عمل به خود گرفت. احتمالاً رساله‌های میزان الحكم و قسطاس‌المستقیم را در آنجا نوشته است. رساله مشكلات الحساب (مسائلی در حساب) نیز احتمالاً در همین سال‌ها نوشته شده است.
مرگ خیام را میان سال‌های ۵۱۷–۵۲۰ هجری قمری می‌دانند كه در نیشابور اتفاق افتاد. گروهی از تذكره‌نویسان نیز وفات او را سال ۵۱۶ نوشته‌اند؛ اما پس از بررسی‌هایی مشخص شد تاریخ وفات وی سال ۵۱۷ هجری قمری بوده است. مقبره وی هم‌اكنون در شهر نیشابور، در باغی آرامگاه امامزاده محروق قرار گرفته است.
شرایط دوران خیام
در زمان خیام فرقه‌های گوناگون سنی و شیعه، اشعری و معتزلی سرگرم بحث‌ها و مجادلات اصولی و كلامی بودند. قشرهای مختلف فیلسوفان را پیوسته به كفر متهم می‌كردند. تعصب، بر فضای جامعه چنگ انداخته بود و كسی جرئت ابراز دیدگاهٔ خود را نداشت – حتی امام محمد غزالی نیز از اتهام كفر در امان نماند. اگر به سیاست‌نامهٔ خواجه نظام‌الملك بنگریم، این اوضاع كاملاً بر ما روشن خواهد بود. در آنجا، خواجه نظام‌الملك همهٔ باورمندان به مذهبی خلاف مذهب خود را به شدت می‌كوبد و همه را منحرف از راه حق و ملعون می‌داند. در زمینه‌های سیاسی نیز رخدادهای مهمی در دوره خیام رخ داد:
سقوط دولت آل بویه
قیام دولتِ سلجوقی
جنگهای صلیبی
ظهور باطنیان
در اوایل دوران زندگی خیام، ابن سینا و ابوریحان بیرونی به پایانِ عمر خود رسیده بودند. نظامی عروضی سمرقندی او را «حجة الحق» و ابوالفضل بیهقی «امام عصر خود» لقب داده‌اند. از خیام به عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ فلسفه طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و متافیزیك یاد می‌كنند.
سه یار دبستانی
در مورد زندگی خیام افسانه‌های زیادی وجود دارد كه علی‌رغم غیرواقعی بودن بسیار مشهور هستند. یكی از این افسانه‌ها سه یار دبستانی است. بنا به روایتی، خیام و حسن صباح و خواجه نظام‌الملك به سه یار دبستانی معروف بوده‌اند كه هر یك در بزرگسالی به راهی رفتند. حسن، رهبری فرقه اسماعیلیه را بر عهده گرفت؛ خواجه نظام‌الملك، سیاستمداری بزرگ شد و خیام، شاعر و متفكری گوشه‌گیر شد.
بر پایه داستان این سه در زمان كودكی با هم قرار گذاشته بودند كه هركدام اگر به جایگاهی رسید آن دو دیگر را یاری رسانَد. هنگامی كه نظام‌الملك به وزیری سلجوقیان رسید به خیام فرمانروایی بر نیشابور و گرداگرد آن سامان را پیشنهاد كرد، ولی خیام گفت كه سودای حكومت ندارد. پس نظام‌الملك ده‌هزار دینار مقرری برای او تعیین كرد تا در نیشابور به او پرداخت كنند.
چنان‌كه محمدعلی فروغی در مقدمه تصحیح خود از خیام اشاره كرده است:
این داستان سند معتبری ندارد و اگر هم راست باشد، حسن صباح و خیام هر دو باید بیش از ۱۲۰ سال عمر كرده باشند كه بسیار بعید است. به‌علاوه، هیچ‌یك از معاصران خیام هم به این داستان اشاره نكرده‌اند.
خیام استعداد شگرفی در اغلب زمینه‌های علمی مانند ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی داشت كه سبب شد وی در این زمینه‌ها نیز دستاوردهایی داشته باشد. از وی رساله‌های كوتاهی در زمینه‌هایی چون مكانیك، هیدرواستاتیك، هواشناسی، نظریه موسیقی و غیره نیز بر جای مانده است. اخیراً نیز تحقیقاتی در مورد فعالیت خیام در زمینه هندسه تزئینی انجام شده است كه ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تائید می‌كند.
كتیبه ای در كاروانسرای موریكا بوسنی و هرزگوین
دستاوردهای خیام نیشابوری
ریاضیات
س.ا. كانسوا گفته: «در تاریخ ریاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ [میلادی]، و شاید هم بتوان گفت در تمام سده‌های میانه، حكیم عمر خیام متولد نیشابور خراسان نقش بِسزایی داشته‌است.»
پیش از كشف رسالهٔ خیام در جبر، شهرت او در مشرق‌زمین به‌واسطهٔ اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به‌واسطهٔ ترجمهٔ رباعیاتش بوده‌است. اگر چه كارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضی‌دانان اروپایی سدهٔ ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده است، می‌توان رد پای خیام را به واسطهٔ طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال كرد. كهن‌ترین كتابی كه از خیام نامی به میان آورده و نویسندهٔ آن هم‌دورهٔ خیام بوده، نظامی عروضی مؤلف چهار مقاله است؛ ولی او خیام را در ردیف منجمین ذكر می‌كند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد. با این وجود جورج سارتن با نام بردن از خیام به عنوان یكی از بزرگترین ریاضی‌دانان قرون وسطی چنین می‌نویسد:
خیام اول كسی است كه به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده‌است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق كرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آن‌ها توفیق یافته، و رسالهٔ وی در علم جبر، كه مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یك فكر منظم علمی است؛ و این رساله یكی از برجسته‌ترین آثار قرون‌وسطایی و احتمالاً برجسته‌ترین آن‌ها در این علم است.
او نخستین كسی بود كه نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممكن است دارای بیش از یك پاسخ باشد یا این كه اصلاً جوابی نداشته باشند. «آنچه كه در هر حالت پنداشته شده رخ می‌دهد بستگی به این دارد كه آن مقاطع مخروطی كه وی از آن‌ها استفاده می‌كند در هیچ نقطه یكدیگر را برش ندهند، یا در یك یا دو نقطه یكدیگر را برش ندهند.». گفته: خیام «نخستین كسی بود كه گفت معادلهٔ درجهٔ سوم را نمی‌توان عموماً با تبدیل به معادله‌های درجهٔ دوم حل كرد، ولی می‌توان با بكار بردن مقاطع مخروطی به حل آن دست یافت.» همچنین گفته: «در مورد جبر، كار خیام در ابداع نظریهٔ هندسی معادلات درجهٔ سوم موفق‌ترین كاری است كه دانشمندی مسلمان انجام داده است.».
یكی دیگر از آثار ریاضی خیام رسالة فی شرح ما اشكل من مصادرات اقلیدس است. او در این كتاب اصول موضوعهٔ هندسهٔ اقلیدسی اصل موضوعهٔ پنجم اقلیدس را دربارهٔ قضیهٔ خطوط متوازی كه شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات كرد. به نظر می‌رسد كه تنها نسخه كامل باقی‌مانده از این كتاب در كتابخانهٔ لایدن در هلند قرار دارد. «در نیمهٔ نخست سدهٔ هیجدهم میلادی، ساكری پایه نظریهٔ خود را دربارهٔ خطوط موازی بر مطالعهٔ همان چهارضلعی دوقائمهٔ متساوی‌الساقین كه خیام پنداشته بود قرار می‌دهد و كوشش می‌كند كه پنداشته شده‌های حاده و منفرجه‌بودن دو زاویهٔ دیگر را رد كند.»
دركتاب دیگری از خیام كه اهمیت ویژه‌ای در تاریخ ریاضیات دارد رسالهٔ مشكلات الحساب (مسائلی در حساب) هرچند خود این رساله هرگز پیدا نشد ولی خیام خود به این كتاب اشاره كرده‌است و ادعا می‌كند قواعدی برای بسط دوجمله‌ای {\displaystyle (a+b)^{n}} كشف كرده و اثبات ادعایش به روش جبری در این كتاب است. بنابرین از دیگر دست‌آوردهای وی موفقیت در تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای (بینوم نیوتن) است كه البته تا سدهٔ قبل نامكشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن در این زمینه در بسیاری از كتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله‌ای‌ها «دو جمله‌ای خیام-نیوتن» نامیده می‌شوند. نوشتن این ضرایب به صورت منظم مثلث خیام-پاسكال را شكل می‌دهد كه بیانگر رابطه‌ای بین این ضرایب است.
به هر حال قواعد این بسط تا {\displaystyle n=12} توسط طوسی (كه بیشترین تأثیر را از خیام گرفته) در كتاب «جوامع الحساب» آورده شده‌است. روش خیام در به دست آوردن ضرایب منجر به نام‌گذاری مثلث حسابی این ضرایب به نام مثلث خیام شد، انگلیسی زبان‌ها آن را به نام مثلث پاسكال می‌شناسند كه البته خدشه‌ای بر پیشگامی خیام در كشف روشی جبری برای این ضرایب نیست.
مجسمه خیام در میان آبنما
ستاره‌شناسی
یكی از برجسته‌ترین كارهای خیام را می‌توان سروسامان دادن گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملك، كه در دورهٔ پادشاهی ملكشاه سلجوقی (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی بدین منظور مدار گردش كرهٔ زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. سروسامان دادن در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام شد.
خیام در مقام ریاضیدان و ستاره‌شناس پژوهش‌ها و نوشته‌های مهمی دارد. از جمله آن‌ها رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله است كه در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌كند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی اصول اقلیدس حل می‌كند و سپس نشان می‌دهد كه معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل هستند. برگن باور دارد كه كه «هر كس كه ترجمهٔ انگلیسی [جبر خیام] به توسط كثیر را بخواند استدلالات خیام را بس روشن خواهد یافت و نیز، از نكات بسیار جالب توجهی در تاریخ انواع گوناگون معادلات مطلع خواهد شد.» مسلم است كه خیام در رساله‌هایش از وجود پاسخ‌های منفی و موهومی در معادلات آگاهی نداشته‌است و جواب صفر را نیز در نظر نمی‌گرفته‌است.
موسیقی
خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسأله تقسیم یك‌چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پرده بالارونده، و یك چهارم پرده را شرح می‌دهد.
ادبیات
خیام زندگی‌اش را به‌عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری كرد، در حالی كه معاصرانش از رباعیاتی كه امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند. معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نكرده‌اند. قدیمی‌ترین كتابی كه در آن از خیام شاعر یادی شده است، كتاب خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی است. این كتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیك به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده است. صادق هدایت دراین‌باره می‌گوید:
گویا ترانه‌های خیام در زمان حیاتش به واسطه تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها بین یكدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیه جنگ‌ها و كتب اشخاص باذوق به‌طور قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده و پس از مرگش منتشر شده است.
رباعیات خیام
آثار خیام نیشابوری
تندیس خیام در اسپانیا
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف كرده است كه از جمله آن می‌توان به موارد زیر اشاره كرد. آثار فلسفی موجود خیام به چند رساله كوتاه، اما عمیق و پربار محدود می‌شود. آخرین رساله فلسفی خیام مبین تاثیر گرایش‌های عرفانی بر او است. همچنین نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به‌عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت كرده است.
رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، درباره معادلات درجه سوم؛.
رساله فی شرح مااشكل من مصادرات كتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها؛
رساله میزان‌الحكمه؛
قسطاس المستقیم؛
رساله مسائل الحساب (این اثر باقی نمانده است)؛
القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری درباره موسیقی؛
رساله كون و تكلیف به عربی درباره حكمت خالق در خلق عالم و حكمت تكلیف كه خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی، یكی از شاگردان پورسینا، در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته است؛
رساله روضه القلوب در كلیات وجود؛
رساله ضیاء العلی؛
رساله‌ای در صورت و تضاد؛
ترجمه خطبه ابن سینا؛
رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و كعبگ.
رساله مشكلات ایجاب؛
رساله‌ای در طبیعیات؛
رساله‌ای در بیان زیگ ملكشاهی؛
رساله نظام الملك در بیان حكومت؛
رساله لوازم‌الاكمنه؛
اشعار عربی خیام كه در حدود ۱۹ رباعی آن به دست آمده‌است؛
نوروزنامه، از این كتاب دو نسخه خطی باقی مانده‌است (نسخه لندن و برلن)؛
رباعیات خیام به زبان فارسی كه در حدود ۲۰۰ رباعی یا بیشتر از حكیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نیست؛ بلكه به خیام نسبت داده شده است.
عیون الحكمه؛
رساله معراجیه؛
رساله در علم كلیات؛
رساله در تحقیق معنی وجود.
لقب و عناوین خیام نیشابوری
تاریخ‌نگاران و دانشمندان، هم عصر خیام و كسانی كه پس از او آمدند جملگی بر استادی وی در فلسفه اذعان داشته‌اند، تا آنجا كه گاه وی را حكیم دوران و ابن‌سینای زمان شمرده‌اند. از خیام به‌عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ فلسفه طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و متافیزیك یاد می‌كنند؛ اما علاوه بر این القاب فراوانی هم داشته است كه نمونه‌ای از این القاب عبارت است از: حكیم حجه الحق، خواجه، امام، الفیلسوف حجه الحق، خواجه امام، حكیم جهان و فیلسوف گیتی، الشیخ الامام، الشیخ الاجل حجه الحق، سلطان العلماء، ملك الحكماء، امام خراسان، من اعیان المنجّمین، الحكیم الفاضل الاوحد، تالی ابن‌سینا، حكیم عارف به جمیع انواع حكمت به‌ویژه ریاضی، مسلط بر تمامی اجزای حكمت و ریاضیات و معقولات، حجه الحق والیقین، نصیرالحكمه و الدین، فیلسوف العالمین، نصره الدّین، الحیر الهمام، سیّدالحكماءالمشرق و المغرب، السیّدالاجل، فیلسوف العالم و…
نام‌گذاری‌های بین‌المللی به نام خیام
یكی از حفره‌های ماه به‌افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده است؛
سیاركی در سال ۱۹۸۰ به نام وی نام‌گذاری شد (سیارك ۳۰۹۵)؛
در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده است؛
در فرانسه و مصر نوشیدنی‌هایی به نام خیام تولید می‌شود؛
رستوران خیام واقع دراتیوپی شهر آدیس آبابا. در مركز كتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به زبان امهری وجود دارد؛
در سال ۱۸۹۲ میلادی «انجمن عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیانگذاری شد. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار كرد. همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیات عمرخیام قرار داده شد كه بر سرلوحه آن این‌طور نوشته‌شده بود: این بوته گل سرخ در باغ كیو پرورده شده و تخم آن را سیمپسن از مزار عمرخیام در نیشابور آورده است.
خیام نیشابوری در نگاه جهانیان
در جهان خیام به عنوان یك شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده‌است. هرچند كه اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله ادوارد فیتزجرالد دانست. این در حالی است كه بسیاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمه‌شده به وسیله فیتزجرالد را سروده خیام نمی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ها و غربی‌ها شده‌است. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارك توین تا تی. اس. الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفكران جهان تبدیل كرده‌است.
بعد از فیتزجرالد، فرانسویان با ترجمه رباعیات او به معرفی خیام در جهان غرب كمك كردند. در سال ۱۸۷۵ میلادی گارسن دوتاسی خاورشناس معروف فرانسوی تعداد ۱۰ رباعی از خیام را به فرانسه برده بود این در حالی بود كه حدود ده سال قبل یعنی در سال ۱۸۶۷ نیكولاس، كنسول سفارت فرانسه در رشت اولین ترجمه رباعیات را به فرانسه ارائه كرده بود. او برخلاف عقیده فیتزجرالد كه بر وجهه شاعری خیام تأكید داشت، خیام را یك صوفی قلمداد می‌كرد همین بیخبری از فكر خیام موجب شد كه تئوفیل گوتیه او را شاعری رند حساب كند. نظر گوتیه نسبت به خیام و شرح و تفصیل اشعارش موجب شد كه فرانسویان نسبت به این شاعر ایرانی علاقهٔ زیادی نشان دهند.
ارنست رنان با تأیید نظر فیتزجرالد، خیام را شاعری توانا در حفظ هویت آریایی می‌دانست. وی هوش و قدرت خیام را در بیان الفاظ بعضاً كفرآمیز در قالب اشعار عرفانی به تقیه نسبت داده‌است. آندره ژید هم با رباعیات خیام از طریق ترجمه فیتزجرالد آشنا بود بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در كتاب مائده‌های زمینی او مشاهده كرد.
ولادیمیر پوتین، مارتین لوتر كینگ و آبراهام لینكن همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند.
چهارتاقی دانشمندان ایرانی
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شكل چهارتاقی كه تركیبی از سبك‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد كه در محوطهٔ آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده‌است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زكریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد. همچنین، در فروردین ۱۳۹۵، به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در دانشگاه اوكلاهما آمریكا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران زمین پرده برداری شد. در این مراسم دیوید بورن، رئیس فعلی دانشگاه اوكلاهما، فرماندار سابق ایالت اوكلاهما و سیاست‌مدار دموكرات آمریكایی، نیز سخنرانی نمود و از اقدامات انجام شده تقدیر كرد.
آرامگاه خیام نیشابوری
آرامگاه خیام واقع در شهر نیشابور، یكی از نمونه‌های اعلای معماری مدرن ایرانی محسوب می‌شود. این بنا كه در سال ۱۳۴۲ و به‌همت «هوشنگ سیحون»، معمار برجسته ایرانی، ساخته شد.
بنای آرامگاه خیام در باغستانی قدیمی و در مجاورت گورستان امامزاده محروق جای گرفته است كه علاوه بر مقبره، موزه و كتابخانه‌ای با موضوع این شاعر بزرگ در آن قرار دارد. فضای سرسبز و دلنشین، امكانات رفاهی مناسب و تندیس‌هایی از حكیم ایرانی، این مكان را به‌یكی از جاهای دیدنی استان خراسان رضوی تبدیل كرده است.
معماری مقبره خیام كه ۲۲ متر ارتفاع دارد، با الهام‌گیری از جهان ذهنی خیام طراحی شده و نشانه‌هایی از ریاضیات، ستاره‌شناسی و شاعری را در خود جای داده است. این مقبره همچنین گریزی به حرفه اجدادی حكیم عمر خیام، یعنی خیمه‌دوزی دارد و هنگامی كه در آن دقیق شوید، جام می سرنگون را تداعی می‌كند تا سیحون، تمام جهان خیام را به زیركی و زبردستی تمام، در یك قاب جای داده باشد.
آن قصر كه جمشید در او جام گرفـت آهو بـچـه كرد و شیر آرام گرفـت
بـهرام كـه گور می‌گرفتی همه عمر دیدی كـه چگونه گور بهرام گرفـت
اندیشه های خیام نیشابوری
تاثیر غیرقابل‌انكار و بلیغ خیام نیشابوری بر فلسفه شرق و رسالات و كتابهای متعدد وی در باب منطق و فلسفه و همچنین، هنر جاویدان وی در رباعی‌سرایی كه جوهره تمامی اندیشه‌ها و دانش وی را به‌گونه‌ای پر رمز و راز در خود جای داده است، مفسران و علاقه‌مندان بسیاری را برآن كرده است تا به شناخت او بپردازند. محققانی كه پرچم‌داران آنان، خود یكی از شاخصه‌های ادبیات مدرن ایران، یعنی صادق هدایت است.
احمد شاملو؛ آبروی شعر مدرن ایران
پیش از دقت در نگارش و هنر رازآلود خیام، باید به این موضوع توجه داشت كه حكیم نیشابوری، یكی از مشرف‌ترین افراد دوران خویش به فقه و علوم اسلامی بود و به‌همین‌روی، سروده‌ها و اندیشه‌های وی دال بر جهل و بیخبری نیست. اشعار خیام با درون‌مایه‌ای غنی، انسان و دغدغه‌های او را بازیچه قرار می‌دهد و برای آینده بشر، ابراز نگرانی می‌كند. حكیم نیشابوری، با سیر در ستارگان و افلاك، انسان را موجودی بی‌تاثیر در هستی می‌خواند و توهم اشراف بر مخلوقات را از ذهن او می‌زداید. شك و تردید، اساس فلسفه خیام است و او موضوعاتی چون آفرینش، خلقت، جهان پس از مرگ و دین را نقد می‌كند. خیام نیشابوری، مرگ را به انسان یادآوری می‌كند و بر غنیمت شمردن عمر تاكید دارد؛ عمری كه در نظر وی، تنها دارایی بشر است و از پوچی بی‌انتهای پس از آن، شاه و گدا را گریزی نخواهد بود.
از آمدنم نبود گردون را سود وز رفتن من جاه و جلالش نفزود
وز هیچ‌كسی نیز دو گوشم نشنود كاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود!
خیام نیشابوری، فردی است كه با فلسفه خود معادلات جهان را بر هم می‌زند. افسوس بخشی ویژه از طریقت خیام است؛ چراكه او باور دارد كه پس از مرگ، همه چیز بر باد خواهد رفت و تلاش انسان بیهوده خواهد بود. گویا او آمده بود تا سرگردانی انسان را به او یادآور شود و میراثی از جنس تردید برای او به ارمغان بگذارد؛ میراثی كه با مصادره جریان‌ها، مكاتب، مذاهب و تفكرات گوناگون از بین نخواهد رفت. شاید بتوان شالوده جهان خیام را در این مصرع او خلاصه كرد كه می‌سراید: «بسیار بجویی و نیابی دیگر»
رباعیات خیام
برخی از اشعار حكیم عمر خیام
خیام اگر ز باده مستی خوش باش
با ماهرخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت كار جهان نیستی است
انگار كه نیستی چو هستی خوش باش
*****
این قافله عمر عجـب میگذرد
دریاب دمی كـه با طرب میگذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری
پیش آر پیاله را كه شب میگذرد
*****
افسوس كه نامه جوانی طی شد
و آن تازه بهار زندگانی دی شد
وآن مرغطرب كه نام او بود شباب
فریاد ندانم كی آمدوكی شد
*****
یك عمر به كودكی به استاد شدیم
یك عمر زاستادی خود شاد شدیم
افسوس ندانیم كه ما را چه رسید
از خاك بر آمدیم و بر باد شدیم
*****
اسرار ازل را نه تو دانی و نه من
وین حرف معما نه تو دانی و نه من
هست از پس پرده گفتگوی من و تو
چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من خ
*****
ا كی غم آن خورم كه دارم یا نه
وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه
پركن قدح باده كه معلومم نیست
كاین دم كه فرو برم برآرم یا نه خیام