قنات قصبه گناباد ، رمزآلودترین شاهكار آبی ایران است كه داستانهای زیادی درباره آن می گویند . قنات قصبه گناباد كه در فهرست میراث جهانی یونسكو ثبت شده است عنوان طولانی ترین قنات جهان را به خود اختصاص داده و یكی از آثار رمزآلود ایران محسوب می شود چرا كه هنوز سوالات بسیار در باره آن وجود دارد و نقشه آن در نوع خود بی نظیر است.این قنات شاهكاری از پیوند هنر، دانش، تكنولوژی و مدیریت منابع آب است كه مهمترین شاخصه آن عمق مادر چاه، تكنولوژی حفر قنات و نیز شیوه بهره برداری آب می باشد كه آن را به یكی از جاذبه های تاریخی و مهندسی جهان تبدیل كرده است.
قنات قصبه بنای تاریخی، گردشگری و مفید برای كشاورزی است كه در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.این قنات از ۲ رشته اصلی و ۶ شاخه فرعی تشكیل شده و مادر چاه آن در دامنه شمالی سیاه كوه و مظهر كنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (كوی شرقی) قرار دارد.طول این قنات بیش از ۳۳ كیلومتر است و عمق مادرچاه اصلی در انتهای رشته ‘دولاب نو’ با توجه به شیب زمین حدود ۳۰۰ متر و میزان آبدهی آن بیش از ۱۳۰ لیتر در ثانیه است.
از جمله تدابیر به كار رفته در معماری این قنات تعدد چاه های آن می باشد كه به بیش از ۴۷۰ حلقه می رسد.تعدد چاه ها سبب پیشگیری از كور شدن چاه ها توسط دشمنان هنگام حمله و همچنین كاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه ها شده است.
از دیگر موارد آن می توان به ۲ شاخه شدن در فاصله ۶۸۳ متری كانال اصلی و سپس ۶ شاخه شدن كانال ها به دلیل پیشگیری از ریزش احتمالی و قطع جریان آب اشاره كرد.قنات قصبه هم اكنون با بازگشایی ۵۰۰ متر اولیه برای بازدید گردشگران آماده شده و مابقی مسیر آن نیازمند مستحكم سازی و ایجاد امكانات رفاهی است.۶۰ درصد چاه های قنات مسدود است و ۴۰ درصد آنها با آبدهی ۱۵۰ لیتر در ثانیه باقی مانده است.
در طول تاریخ محل مظهر قنات قصبه چندین بار جابجا شده است ، حدود ۱۰ قرن قبل، آب قنات از محدوده شهر گناباد فراتر رفته و با روش پلكانی (ورود آب به چاه ریز و تنوره آسیاب و كوره های زیر زمینی) آب را تا ۳۴ كیلومتری شمال مظهر فعلی به طرف حوض سرخ واحتمالاً حوض الحلیب می برده اند. مظهر قنات قصبه قبلا در فاصله ۳۰۲ متری جنوب مظهر فعلی و بر كنار راه قدیم (قصبه شهر) به «جویمند» قرار داشته است. مظهر قدیم تا قبل از جابجایی، به صورت جوی پهن وخاكی بود كه در مسافت طولانی به صورت روباز به سمت شمال كشیده شده بود و در نهایت به شاخه های متعدد تقسیم می شد. این عنصر در واقع مظهر دو كانال یا كوره بوده كه آب قنات در آن ها جریان داشت و آن دو كوره به این منظور حفر شده بودند كه در صورت انسداد و ریزش یكی از كوره ها آب بتواند از دیگری جریان یابد. مظهر فعلی قنات در ارتفاع حدود ۱۱۰۰متری در جنوب شرقی شهر گناباد فعلی و یا درجنوب محله معروف به قصبه شهر قرار دارد.
پایاب سازه ای است برای دسترسی آسان افراد به گذرگاه زیرزمین آب قنات و یا عبارتست از كوره ای كه به صورت مورب از سطح زمین به قنات گشوده شده و با پله هایی به كوره اصلی وصل می گردد. این حفره با شیب ملایم از سطح زمین به كوره قنات ختم می شود. توسط پایاب دسترسی مردم به آب قنات در محلات فراهم می شده است . انواع پایاب شامل پایاب عمومی جهت دسترسی عموم به آب قنات و پایاب خصوصی است كه در منزل اشخاص ایجاد می شده است . احداث پایاب های عمومی در محلات برای دسترسی كسبه و دیگر مردمان به منظور رفع نیازهای روزمره از قبیل برداشتن آب شامیدنی، تجدید وضو، شستشو و … و نیز آرامیدن در خنكای فضای پایاب در كنار آب انجام می شده است. چون قنات قصبه قبل از شهر گناباد به سطح زمین می رسد؛ لذا در محلات شهر پایابی بر آن وجود ندارد. پایاب هایی كه در روی این قنات وجود دارد همه بر اثر فروریختن چاه ها است و در خارج از شهر واقع می باشد. از آنجا كه كاریز قصبه در یك كیلومتری مظهر به زمین های سست كلوت می رسد، میله ها و راسته چاه ها در این ناحیه به شدت آسیب پذیر می شوند و رفته رفته برخی از میله چاهها شكل پایاب را به خود گرفته اند.
آخرین و عمیق ترین چاه در هر رشته قنات را مادرچاه میگویند كه در پایان رشته و آخرین قسمت تره كار احداث می شود. در قنات های پر آب و عمیقی مثل قنات قصبه كه معمولا در بخش های انتهایی آن ها با مشكل تراوش آب از جداره ها روبرو هستیم. نخستین چاهی كه در یك قنات حفر می شود گمانه نام دارد و برای آگاهی مقنی از میزان آبدهی قنات و ظرفیت سفره آب زیرزمینی به كار می رود. عمق گمانه در نقاط مختلف نسبت به عمق سفره آب زیرزمینی متفاوت است. معمولا این عمق در دشت ها و بیابان ها مانند گناباد زیاد می باشد. گمانه در صورتی كه در عمق پیش بینی شده توسط مقنی به سفره آب زیرزمینی رسید مادرچاه قنات محسوب می شود و در غیر اینصورت مقنی همچنان به حفر ادامه می دهد تا هنگامی كه یكی از آن ها دارای شرایط مطلوب بوده و به عنوان مادرچاه انتخاب شده و كار پایان یابد. یكی از ویژگی های خاص قنات قصبه گناباد در عمیق ترین مادرچاه آن است. در منابع مختلف عمق مادرچاه این قنات را متفاوت ذكر كرده اند:
ناصر خسرو(۷۰۰گز)، هانری گوبلو(۳۰۰متر)، سعدالله ولایتی(۲۷۴ متر)، حسین پور ابراهیم(۳۰۰-۳۲۰ متر)، سیدحسن مجتبوی(۳۰۰-۲۸۰متر)، مدیریت كشاوری شهرستان گناباد(۳۴۰متر) و فرهنگ جغرافیایی ایران(۵۰۰-۴۵۰ متر). اما واقعیت این است كه در دهه های اخیر با عنایت به نقشه برداری های انجام شده عمق آخرین میله چاهی كه قابل شناسایی بوده است ۲۵۵ متر مشخص گردیده است. بدیهی است با عنایت به سیلاب ها در طول این سالها موقعیت آخرین چاه قطعی قنات بر روی سطح زمین قابل شناسایی نمی باشد و عمق مادرچاه قطعا بیشتر از این خواهد بود.
استقرار قسمت عمده ای از كورة قنات در لایۀ بسیار متراكم كنگلومرا بطرف تره كار ومخصوصاً در قسمت تره كار منجر به عدم تخریب در این ناحیه شده است. همچنین بررسی نمونه های آب و خاك نشان می دهد؛ به علت بالا بودن میزان بیكربنات موجود در آب، پدیده رسوب گذاری در كوره قنات زیاد می باشد كه لایروبی های انجام شده گواه این مطلب است. انسداد برخی رشته های فرعی قنات حاصل ریزش سر چاه ها یا ورود سیلاب از یك یا چند چاه به درون قنات است. پس از ورود آبهای روان به داخل میله چاهها و كوره قنات در اردیبهشت ماه ۱۳۷۴ قسمتی از كوره قنات مسدود گردید. این بخش به علت اینكه امكان ورود حیوانات بزرگ از قبیل شغال و روباه را داشته است غال شغال معروف گردیده است . مسیر غال شغال در كلوت و در عمق كم قرار دارد . جنس این خاك ریزشی می باشد و از این رو فضای داخلی كوره در قسمتی از مسیر بر اثر ریزش بزرگ شده است.
این اثر تاریخی یكی از مهمترین جاذبه های گردشگری منطقه است كه با بررسی باستان شناسان داخلی و یافته های سفالین پراكنده در داخل قنات، قدمت آن به دوره هخامنشی تخمین زده شده است.
در مطالعات و بررسی های میدانی مسیر قنات و پیمایش در سطح آن می توان قطعه سفال هایی را كنار خاك ریز دهانه چاه ها مشاهده كرد كه تنها مدرك و سند برای تشخیص زمان احتمالی حفر قنات یا لایروبی آن محسوب می شود.
بر اساس سفال های قرن چهارم و نهم هجری كه در كناره برخی چاه های فرعی قنات قصبه گناباد مشاهده شده، احتمال دارد شاخه اصلی قنات به طول ۶۴۰۳ متر ابتدا در امتداد شمال به جنوب حفر شده و در دوره های بعد به مقتضای نیاز شاخه های فرعی در جهت جنوب غربی از شاخه های اصلی جدا شده باشد.
با توجه به سفال های جمع آوری شده كه قابل مقایسه با سفال های دوران هخامنشی است احتمال دارد ایجاد قنات گناباد مقدم بر وجود آن شهر یا تشكیل اجتماعی در آن منطقه باشد زیرا در عرصه بیابانی گناباد جز قنات كه آب را از سفره های زیرزمینی در عمق صدها متر به سطح زمین انتقال می دهد منابع آب دیگری اعم از چشمه و رودخانه دائمی وجود ندارد و بدیهی است كه لازمه یكجانشینی، وجود منبع مطمئن تامین آب است.
اما ایجاد و حفر یك قنات به عظمت قنات قصبه نیاز به نیروی انسانی ماهر، منابع مالی و ساختار اجتماعی و سیاسی معین است، حال كدام قنوات قبل از قنات قصبه وجود داشته است یك سوال اساسی باستان شناسی است.
می توان اینگونه تصور كرد كه با حفر قنات قصبه و رسیدن آب آن به گناباد، این شهر رونقی دیگر گرفته و توسعه و رشد آن شتاب یافته است.
با این فرض می توان پذیرفت كه قنات گناباد از پیشینه كهن تری نسبت به شهر گناباد برخوردار است.
ناصر خسرو در سفرنامه خود سخن از قناتی پر آب می آورد با ۷۰۰ گز عمق و چهار فرسنگ طول، این قنات قناتی نیست جز قنات قصبه گناباد كه با ۲۵۰۰ سال قدمت قدیمی ترین و پر آب ترین قنات جهان با عمیق ترین مادر چاه جهان به عمق ۳۰۰ متر است.
نخستین كسی كه توصیف به نسبت مفصل از قنات گناباد آورده، ناصر خسرو قبادیانی است كه در سال ۴۴۴ هجری از شهر تون عازم گناباد بوده و در سفرنامه خود نوشته است: ‘چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلكی مرا حكایت كرد كه وقتی ما از تون به گناباد می رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه كردند، چند نفر از بیم خود را در چاه كاریز افكندند. بعد از آن جماعت یكی را پدری مشفق بود و یكی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن كه آن جماعت داشته حاضر كردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون كشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی عظیم در این كاریز روانست و آن كاریز چهار فرسنگ می رود.’
به نظر می رسد حكایتی كه ناصر خسرو در سفرنامه خود آورده مبدا اظهار نظرهای بعدی در باره قنات گناباد باشد.
حمدالله مستوفی نیز در سال ۷۴۰ هجری قمری با استفاده از روایت ناصر خسرو در باره این قنات نوشته است: ‘چهار فرسنگ درازای كاریز است و چاه آن تخمینی هفتصد گز باشد و چند موضع می باشد و مجموع را آب از كاریز و بیشتر كاریز ها از طرف جنوب به شمال می رود.’
داستانهای جالب درباره قنات قصبه گناباد
همانطور كه در ابتدای این بخش نیز گفتیم، درباره ی این قلعه افسانه ها و باورهای محلی بسیار مخوف و صد البته ترسناكی وجود دارد كه اكثر آن ها از زمان های بسیار قدیم در میان مردم این منطقه رواج داشته و ریشه در میراثشان دوانده است.
از اهالی قدیمی گناباد كه از ابتدا حتی پدرانشان نیز در این محل زندگی می كرده اند وقتی می خواهند درباره ی این قلعه صحبت كنند همگی متفق القول درباره ی این قلعه می گویند كه: از زبان مادربزرگ های خود قصه ی این قنات را زیاد شنیده اند. بزرگ ترهای ما همیشه می گفتند كه ساخت این قنات به این عمق، از دست فرزند آدم بر نمی آید و ما شك نداریم كه این قنات را نیروهایی فراتر از بشر ساخته اند.
این قنات كه در بخش مركزی استان خراسان و در گناباد قرار گرفته است، مركز داستان های عجیب و غریب و جور و واجور فراوانی است. اهالی این منطقه و همسایگان این قنات می گویند كه براساس شنیده های محلیشان كه از زمان های قدیم نیز رایج بوده است، نام شهر گناباد خراسان در اصل جن آباد بوده است و در طول زمان و بعدها تلفظ آن به صورت جناباد و بعد از آن به صورت امروزیش یعنی گناباد، درآمده است.
حتی افسانه ای دیگر درباره ی این شهر و قنات مخوفش وجود دارد و آن این است كه آیا واقعا این قنات را جن ها ساخته اند و یا دیوها در ساخت آن دخالت داشته اند زیرا، افسانه ای دیگر در میان مردم این منطقه وجود دارد كه ساخت این قنات را به دیوها نسبت داده است.
حتی برخی مقنیان (كسانی كه وظیفه ی حفر قنات را داشته اند) نیز معتقدند كه در زمان های بسیار قدیم، شخصی به نام طاهر با شناس كه دارای قدرتی خاص بوده است، به دیوها دستور داده بوده است كه چاهی حفر كنند و آن را بسیار عمیق نمایند.
البته بنابر اطلاعات تاریخی موجود، درباره ی زمان دقیق و حتی علت احداث این قنات در بین پژوهشگران اختلاف نظری عمیق وجود دارد. از نخستین كسانی كه توصیفی عمیق و نسبتا جامع از این قنات به دست آورده است، ناصر خسرو قبادیانی است.
البته اگر بخواهیم آن را به صورت كلی بررسی نماییم باید بگوییم كه بیشترین چیزی كه درباره ی این قنات می دانیم بیشتر از افسانه هایی است كه دهان به دهان میان اهالی شهر گناباد از قدیم در شهر می چرخد.
یكی از خراسان پژوهان مشهدی كه در این باره تحقیقات فراوانی كرده است و می گوید كه احداث این قنات داستانی عمیق تر دارد. وی به برخی از این افسانه ها اشاره می كند و می گوید: بر طبق یكی از افسانه های قدیمی، احداث قنات قصبه گناباد را باید به فرمان بهمن كه یكی از سلاطین قدیم ایران بوده است، برای كفاره ی گناهی بزرگ منسوب كرد.
براساس این داستان معروف كه حتی ۱۲ رخ در شاهنامه ی شاعر فقید، فردوسی نقل شده است، این قنات كه در شهر گناباد است، وجودش به قبل از پادشاهی كیخسرو می رسد.
گذشته از برخی داستان های اسطوره ای و تاریخی كه حكایت از قدمت زیاد این قنات دارد، بررسی های باستان شناسانی كه این قنات را موضوع خود قرار داده اند، با استفاده از سفال های جمع آوری شده از كنار دهانه ی چاه های اصلی، قدمت این قنات عجیب به دوره ی حكومت و پادشاهی هخامنشیان می رسد.
اما باید به صورت كلی به این مطلب اشاره نماییم كه در متون ادبی قدیمی، هر جا كه نامی از گناباد است از قنات آن نیز سخنی هست. اما به راستی برای چه باید چنین قنات عمیقی حفر می شده است؟ آیا انسان آن هم با توانایی و امكاناتی كه در آن مان وجود داشته است، توانایی حفر چنین قناتی را داشته است؟
این قنات همانند بسیاری از قنات ها و مكان های دیگری همچون قلعه ی آدمخوار و یا حتی دریاچه ی تخت سلیمان و بسیاری از مكان های دیگر از این دست اصلا نمی توان به درستی به پیشینه و سر گذشت آن ها پی برد!
یكی از افردی كه این سوال را داشت و سال‌های زیادی از عمر خود را صرف پژوهش در مورد قنات قصبه ی گناباد كرده است، پژوهشگری فرانسوی به نام هانری گوبلوی است. این فرانسوی در كتابی به نام قنات فنی برای دستیابی به آب، در توصیف مواجهه اش با قنات قصبه با زبان تمجید و تعجبی رمزآلود از این قنات به‌عنوان بنایی عجیب و البته مهندسی ساز یاد می كند از نظر وی این قنات كه اصولی ترین قنات جهان است را افرادی ساخته اند كه نیرویی مافوق بشریت داشته اند!
این پژوهشگر در سال ۱۹۴۰ برای تحقیق و اظهارنظر در خصوص روش‌های مدرن آبیاری، به ایران سفر كرد. این محقق در كتاب خود كه در بالاتر اسم آن را گفتیم، اوج خلاقیت و مهندسی سازندگان و مهندسان را به قنات قصبه گناباد، نسبت داده است.
در نهایت باید بگوییم كه این قنات عجیب، قناتی كهن با ویژگی های عجیب ترو قدمتی۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ ساله است. همچنین این قنات دارای دو دالان زیرزمینی به طول ۳۳ كیلومتر و چاه‌های بسیار عمیقی است كه عمق برخی از آنان به ۳۰۰ متر می رسد.