عمارت سردار مفخم بجنورد

عمارت سردار مفخم بجنورد ساختمانی است رفیع و باشكوه كه در شمال شهر بجنورد واقع شده است. این بنا از آثار منحصر به فرد عصر ناصرالدین شاه است كه در گذشته داخل باغ بزرگی قرار داشته است.این بنا ۳۴ اتاق و دو تالار دارد كه آینه‌كاری، كاشی‌كاری و گچبری‌های بسیار زیبا و تماشایی دارد و هم‌ اكنون محل استقرار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان شمالی است.این بنای تاریخی با شماره ۹۵۲ در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است.

معماری بنا

بانی این اثر یارمحمدخان سهام‌الدوله بجنوردی معروف به سردار مفخم و معمار آن ممتحن‌الملك شقاقی بود .كه مدرسه سپهسالار سابق (شهید مطهری تهران) از جمله كارهای اوست. وی پس از تحصیل در مدرسه دارالفنون به دستور ناصرالدین شاه برای گذراندن تحصیلات عالیه در رشته معماری به فرانسه رفت .و پس از بازگشت، مسئول ساخت چندین كاخ شد. سقف این عمارت در گذشته پوشش سفال داشت كه در تعمیرات بعدی به سقف شیروانی گالوانیزه تبدیل شد. این بنا در گذشته از بخش‌های مختلف دیگری همچون آینه‌خانه، دروازه ورودی حوض‌خانه، باغ فواره و عمارت كلاه فرنگی داشته است .كه عمارت كلاه فرنگی بر اثر زلزله شدیدی كه در بجنورد رخ داد، تخریب شد و هم اكنون تنها آینه‌خانه و عمارت مفخم به جای مانده است.

آینه خانه

بنای آینه‌خانه روبروی عمارت مفخم قرار داشته است .كه به عنوان فضای اداری و دیوانی جهت ملاقات‌های رسمی سردار مفخم (حاكم بجنورد) و برپایی مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایلات و دیگر رجال مطرح قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. از نكته‌های قابل توجه این تالار وجود تصاویر ۱۳۴ تن از شخصیت‌های برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار از جمله تصویر شاه طهماسب، شاه عباس، آقا محمدخان. فتحعلیشاه و كریم خان زند و همچنین سران حكومتی كشورهای همجوار است. در تزئین تالار از ۱۷ طرح مختلف استفاده شده است كه شامل نقش چهل چراغ، مقرنس، نمای بیرون عمارت و نقوش اسلیمی گیاهی و هندسی است.

این بنای ۱۳۰ ساله در سال ۱۳۷۶ خورشیدی خریداری شد. پس از مرمت در سال ۱۳۷۹ به بهره‌برداری رسید و هم اكنون به عنوان موزه مردم‌شناسی بجنورد مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این بنای مجلل ۳۴ اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است كه سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون كاشیكاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرح­ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است. مصالح بكار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی می باشد. سرتاسر بنا با كاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شكل های مختلف به رنگهای فیروزه ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه كاشی كاری شده است . هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است. نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرحهای هندسی سده ۱۳ را به تماشا می گذارد.

تزیینات بنا

چشم‌ نوازترین تزیینات، در لچكی‌های چشمه طاق بزرگ مركزی، در مقابل پنجره تالار بزرگ و در فضای مثلثی‌شكل افریز مركزی دیده می‌شود. در دو سوی طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفیق با نقوش گیاهی و پیچكها ایجاد شده است . كه به نوعی تداعی‌كننده نقش فرشتگان بالدار و نقوش گیاهی در طرفین مغاره‌های بزرگ طاق بستان است.كه در عین حال از تاثیرگیری از شمایل‌نگاری هنر اروپایی بركنار نمانده است. بر بالای این طاق و در وسط سنتوری مثلثی شكل مركزی نقش شیر و خورشید به رنگ زرد بر كاشیهای هفت رنگ تصویر شده است.

كلنل ادوارد ییت انگلیسی كه حدود یك قرن پیش در این بنا با سردار مفخم دیدار داشته است . در توصیف یكی از اتاق‌ها نوشته: دیوارها با تعدادی نقشه تزیین شده بود، اتاق پذیرایی با شمعدان‌ها و آیینه‌های زیبا پوشیده شده و كف آن نیز با قالی‌های قالب دوزی شده ابریشمی رشتی فرش شده بود.

موزه مردم شناسی

موزه های مردم شناسی از جمله موزه های تاریخی هستند كه در آن گوشه ای از فرهنگ اقوام و ملل یك منطقه را در قالب های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع دستی به نمایش گذاشته می شود. بخش مردم شناسی موزه از سه موضوع كلی اقوام، مشاغل و آئین ها تشكیل شده است.در ادامه محتوای هر یك از بخش های موزه مردم شناسی معرفی شده است.موزه باستان شناسی خراسان شمالی كه در طبقه فوقانی بنای عمارت مفخم قرار گرفته دارای ۵ بخش اصلی می باشد. كه متناسب با تقسیم بندی ادوار فرهنگی و گاهنگاری معیار باستانشناختی تحت عنوان بخش پیش از تاریخ، بخش تاریخی، بخش اسلامی، بخش سكه و مهر و بخش مركز سفال ساماندهی و معرفی شده است. همچنین تالار جنوبی بنا كه بزرگترین و اصلی ترین اتاق عمارت مفخم است تحت عنوان تالار همایش جهت برپائی نشست ها، ویدئوكنفرانسها و گردهمائی ها تجهیز گردیده است.

زندگی روستایی

پوشاك

در این غرفه پوشاك اقوام محلی شامل فارس (تات)، كرمانج، ترك و تركمن در قالب مجسمه های ساخته شده بر اساس مشخصات ظاهری همان قومیت به نمایش در آمده است.

موسیقی مقامی

آلات موسیقی در سطح استان ار تنوع چشمگیری برخوردار است و دراین غرفه نمونه هایی از انواع آلات موسیقی همچون دوتار، كمانچه، قوشمه، دهل، سرنا و دایره به نمایش درآمده است.

طب سنتی

خراسان شمالی به دلیل قرار گرفتن در یك منطقه كوهستانی و منطقه بیابانی دارای پوشش گیاهی منحصر به فرد. این پوشش گیاهی باعث شده كه یكی از غنی ترین مناطق در زمینه گیاهان داروئی باشد. همچنین این منطقه درساخت انواع شربت ها، ادویه جات و عرقیات توانایی بالایی دارد.

صنایع دستی

صنایع دستی روایتگر باورهای اقوام ساكن در خراسان شمالی است كه در بافته های داری همچون گلیم، چاروق، البسه محلی، نمد مالی، نساجی سنتی و … تبلور یافته و در حقیقت هویت تاریخی و فرهنگی ایشان را بیان می كند. در غرفه صنایع دستی نمونۀ هنرهای سنتی و صنایع دستی استان معرفی شده است.

چاروق دوزی

چاروق به نوعی پای افزار و كفش اطلاق می شود كه از چرم ( معمولاً به رنگ قرمز) تهیه شده و پس از پوشیدن با ریسمانهای ضخیم و بلندی به دور پا محكم می شود. این پای افزار دارای نوكی برگشته است كه با نخهای الوان بر روی آن زینت می شود. در گروه پاپوشهای سنتی این منطقه نوعی دمپایی زنانه به رنگ سبز فیروزه ای نیز وجود داشته كه به نام «كُمُخت»(komokht) مشهور بوده است . نوع دیگری از دمپایی سنتی نیز كه كاری تلفیقی از سنت و تكنیك امروزی است تحت عنوان«گرجی»(gorjee) تولید می شود.

نساجی سنتی

چادرشب پارچه ایست با طرحها و نقش هایی مختلف ( چهارخانه و راهدار) كه بر روی دستگاه نساجی ۲ ورودی و ۴ ورودی بافته می شود. دارای عرض متغییر (۴۰-۵۰) سانتیمتر است كه با حركت وردها و جابجایی پدالها بوسیله پاها و ایجاد دهانه كار و عبور ماكو بافته می شود. خراسان شمالی به عنوان یكی از خاستگاههای این هنر و سایر تولیدات نساجی سنتی (حوله، دستمال و سفره) مطرح می باشد. چادرشب در كارگاههای خانگی تولید می شود و معمولاً این هنر در یك خانواده از مادر به دختر به ارث می رسد. دختران در كنار مادران پارچه بافی می كنند.

نمد مالی

نمد مالی از جمله مشاغل سنتی در تمام منطقه خراسان شمالی بوده است كه با كاهش تقاضا در این رشته، از رونق آن كاسته شده است . بصورت محدود و با هدف صنایع دستی تزیینی تولید می شود. مواد اولیه حرفۀ نمدمالی پشم حیوانات اهلی چهارپا (گوسفند و شتر) است كه از متراكم نمودن توده های پشم و كرك در شرایط مناسب و با ورز دادن پشم ساخته می شود. از محصولات و فرآورده های نمدی می توان زیرانداز نمدی، كلاه نمدی و پوشش چوپانان موسوم به نمدچوخه كه به صورت پالتو است را نام برد.

سفره های آیینی

در همه جشن ها و آیین ها، در جامعه ابتدائی یا متمدن، خوردن و آشامیدن بخشی از آداب و رسوم جمع را تشكیل می دهد. كه اغلب در قالب سفره های آیینی تبلور پیدا می كند. برخی از سفره های آیینی معمولاً جنبه رسمی داشته است . در زمانهای خاص و در اكثر نقاط ایران برپا می گردد. از مهمترین سفره های آیینی می توان به سفره های ملی ( هفت سین)، سفره های گذار( سفره آق قیون) و سفره های نذر اشاره كرد.

نحوه دسترسی

آدرس :خراسان شمالی، بجنورد، خیابان شریعتی شمالی