شیدانه خوزستان یكی از مراسم ماه محرم در این استان می باشد .محرم ماهی است كه در آن اسلام ناب محمدی(ص) از حنجره ایرانیان به صدا درآمد و ندای اسلام خواهی آنان سراسر جهان را فراگرفت. محرم ماه ارزش‌های والای انسانی، ماهی كه درس ایثار و فداكاری را در مدرسه عشق‌ورزی یاد داد و معلم بزرگ آن امر به معروف و نهی از منكر را به صورت عملی و ایثار جان و مال خود به ما آموخت. مكتب بزرگ انسان‌ساز عاشورا درس‌های فراوانی دارد كه اگر در آن تفكر كنیم به سعادت خود نزدیك شده و شاهد شكوفایی وحدت و همدلی خواهیم بود.
آیین های عزاداری ماه محرم همه ساله در سراسر خوزستان با شور و عشق خاصی برگزار می شود. این آیین های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه های مرسوم هر منطقه و شهر متفاوت است. از دیرباز همواره در قالب هیأت های مذهبی و راه اندازی دستجات و تكایا برگزار شده است.
دمام و سنج
در خوزستان دمام و سنج بین ۵، ۷ و گاهی ۹ نفر متغیر است. به طوری كه یك نفر به عنوان اشكون در جلوی صف دمام زنان قرار می گیرد. سایر نفرات در طرفین او می ایستند و در پایین صف دمام زنان، یك سنج زن قرار دارد . سایر سنج زنان در لابه لای دمام زنان جای می گیرند و بر اساس نت مشخص، نوای سنج و دمام را می نوازند.در این خطه نوحه از اقبال بی نظیر عمومی برخوردار است و مراسم سینه زنی همراه با آواز نوحه كه خود نوعی ملودرام حزن انگیز است، تحقق می یابد. این مراسم با ترتیب و برنامه خاصی شروع و اوج آن زمانی است كه نوحه خوان اعلام واحد می كند.
دیگر مراسم
برگزاری مراسم مشعل گردانی، شبیه گردانی، تعزیه خوانی، آتش زدن نمادین خیمه ها و راه اندازی كاروان های سبزپوش و سرخ پوش از دیگر آیین های سوگواری شهادت سالار شهیدان در روز عاشوراست. آداب و رسوم عزاداری محرم از جمله پدیده های فرهنگی است كه با حفظ عناصر اصلی، به زیور خلاقیت های اجتماعی و فرهنگی و اقلیمی جوامع و مناطق مختلف آراسته شده و اگر چه دارای مضامین واحدی می باشد. اما به تبع اختلافات اقلیمی و حوزه های فرهنگی، با نمودهای مختلفی، پا به عرصه ظهور گذاشته و بر جذابیت هر چه بیشتر خود، دامن می زند.
در ماه محرم شهرهای استان خوزستان را شور خاصی فرا می‌گیرد. مراسم عزاداری شهدای كربلا با حالتی وصف‌نشدنی در این منطقه با برگزاری مراسم هیا مختلف برگزار می‌شود. مراسم تعزیه خوانی شوش به عنوان نخستین اثر معنوی استان خوزستان به ثبت در آثار معنوی و ملی كشور رسیده است. تعزیه خوانی(شبیه خوانی) شوش با قدمت بیش از یك قرن، بزرگترین مراسم تعزیه خوانی میدانی كشور است كه با ۸۰۰ بازیگر و ۷۲ مجلس، واقعه عاشورا را به تصویر می كشد.
دراین استان به واسطه داشتن قومیت های مختلف و فرهنگ های متنوع، به گونه های متفاوتی عزاداری می كنند. محافل روضه، نوحه خوانی و مقتل خوانی ویژه هر روز از مراسمی است كه در خانه ها، مساجد و حسینیه ها در همه شهرهای استان برگزار می شود. كه در زیر به برخی مراسم محرم در چند شهر خوزستان پرداخته می شود.
عزاداری محرم در اهواز
در اهواز رسم است كه در ایام محرم حاجتمندان برای استجابت دعا و شفای بیماران سفره حضرت ابوالفضل(ع) و سفره حضرت رقیه(س) می اندازند. بر سر این سفره آش و شله زرد، نان و پنیر گذاشته و در پایان قرائت دعا و نیایش و روضه، خوردنی ها را به همراه پارچه های سبز تبرك شده میان مهمان های سفره تقسیم می كنند.
شب هشتم ماه محرم نیز مراسم سینی حضرت قاسم(ع) برگزار می كنند. پارچه سبز روی آن می كشند و آجیل مشكل گشا، شمع، گلاب و میوه را در سینی می گذارند. سینی را روی سر گذاشته و عزاداری می كنند، هركسی حاجتی داشته باشد نذر می كند كه در صورت روا شدن حاجتش سال آینده یك سینی آماده كند. در این ایام خانه هایی كه روضه دارند با نصب یك پرچم سیاه یا سبز در بالای خانه خود و باز گذاشتن در منزل برای دعوت از عزاداران اعلام آمادگی می كنند. در خیابان‌ها نیز با برپایی خیمه‌های رنگی و سیاه یاد عاشورا را گرامی می‌دارند.
در برخی از شهرهای خوزستان مانند شادگان، خرمشهر و دشت آزادگان، مردم از چند روز قبل از رسیدن ماه محرم خود را آماده می‌كنند. به دیوارها پارچه سیاه نصب كرده و سنج و دمام زدن را تمرین می‌كنند.
عزاداری محرم در دزفول
این سنت دیرینه در شهرستان دزفول از قدمت و قداست فراوانی برخورداراست .باعث می شود بسیاری از مردمان این شهر كه در نقاط مختلف كشور و حتی دنیا هستند. برای دهه اول ماه محرم و به خصوص ایام تاسوعا و عاشورا به زادگاه خودآمده و در برپایی این مصیبت عظمای اهل بیت(ع) حضور یابند. این نماد در داخل شهر نیز به طور دیگر نمایان است. افراد از نقاط مختلف كشور در محلات قدیمی شهر و مسیر عبور هیأت های عزاداری حال و هوایی خاص به شهر دزفول می دهد.
برپایی تكایا و سیاهپوش شدن حسینیه ها و مساجد و نیز محلات و معابر و در نهایت هر كوی و برزن و برافراشته شدن علم ها در دزفول با برگزاری آیین خاص بستن شال ها به علم ها و نیز صدای حزین طبل و دهل و سنج ها و نقاره های عزا به یكباره انسان را كربلایی می كند. تا بیشتر در عمق فاجعه بزرگ دشت نینوا قرار گیرد. با گذشت قریب به ۱۴۰۰ سال از آن حادثه تاریخی هنوز گویی در صحرای كربلا غوغایی برپاست كه حبیب بن مظاهرها و علی اكبرها و علی اصغرها و قاسم تازه داماد برای یاری اسلام گردمراد و مقصود خود می گردند. و با پشت پازدن به آمال دنیوی درهای بهشت رضوان را پیش روی خود فتح می كنند.
پذیرایی شیر و خرما
جالب اینكه این هیئت های عزاداری گاهی مهمان هیئت ها و تكیه های دیگر می شوند و از آنها با شیر و خرما و چایی پذیرایی می كنند. دور و بر آنها اسفند دود می كنند و همه با هم به صورت دسته جمعی چلاب می زنند.در دزفول بیش از صد هیئت عزاداری وجود دارد شهر به دو قسمت تقسیم شده كه عصر تاسوعا تمامی قسمت جنوبی شهر به طرف قسمت شمالی شهر حركت می كنند. در خیابان اصلی شهر راه می افتند و عزاداری می كنند اما صبح عاشورا همه مردم شهر و هیئت ها به محلی مشخص به نام رودبند حركت می كند .
با گذراندن مسیر خاص سنتی خود كه سال ها پیش رسم بوده حركت می كنند. با آرایش دادن علم های بزرگ در غروب تاسوعا آنها را بر سر شانه خود حمل می كنند تا به امام زاده رودبند می برند. در رسم سنتی آنها این است كه این علم ها را به امامزاده رودبند ببرند. برای تزئین علم ها از شال های رنگی سبز و یا سفید استفاده می كنند. این علم ها تا ۱۰ شب كنار هیئت های خود علم یراق می كنند. اندازه علم ها به ۱۲ متر می رسد بعضی علم ها بر طبق سنت خود به امامزاده رودبند می برند كه در میان آنها علم عباس و علم سبزقبا معروف هستند.
آرایش شیدانه ها
از رسوم دیگر آرایش شیدانه هاست كه این شیدانه ها از چوب درست شده آن را با ابعاد مختلف می سازند. دیواره های آن را به صورت هنری مشبكه در می آورند و با رنگ های شاد، سبز آن را می پوشانند. بر در و دیوارهای آن تمثل هایی از ائمه است و نام های مختلفی چون شیدانه حضرت علی(ع) شیدانه حضرت قاسم را می گذارند و مردم نام و خرما نذری می آورند.
مراسم چوب بازی، نمادی از صحنه جنگ است كه به صورت نمایشی همراه با طبل و دهل، صدای شیپور و سرنا انجام می گیرد . در جلو تكایا و در محله های عزاداری گاه عده ای از مردان به دو گروه تقسیم می شوند. به چوب و سپر یا شمشیر با هم زره نمایشی می كند، مردان چوب به دست چوب ها را به طور منظم به هم می زنند و صدای خوشایند در می آورند.
مراسم چلاب زنی و شبیه خوانی
مراسم چلاب زنی و شبیه خوانی است كه عده ای بازیگر در نقش های مختلف شخصیت های مهم تاریخ كربلا را به نمایش می گذاشتند. تمامی متن به صورت شعر با لحن ما و آهنگ خاص و بعضاً همراه با نوحه خوانده می شود. این شخصیت های مهم تاریخ در صبح تاسوعا با گهواره ای از علی اصغر در كنار عزاداران حركت می كنند. مردم با نیت نذر خود را به گهواره علی اصغر نذری می دهند مرثیه می خوانند. مردم هم به عنوان اینكه آنها شخصیت واقعی هستند یا نفرین می كنند یا دعا می خوانند.
در روزهای تاسوعا و عاشورا نذرهای زیادی بین مردم تقسیم می شود. خود این قربانی ها را نذر و نذورات در كنار دسته ها انجام می دهند. صبح روز عاشورا خانواده هایی هستند كه به خاصه دسته های سینه زنی حتی صبحانه آنها را آماده و با حلیم، شیر، حلوا و یا نان كلوچه از آنها پذیرایی می كنند.
عزاداری محرم در بهبهان
بهبهان در خوزستان از شهرهای فعال مذهبی است و یك هفته قبل از محرم تمام محلات سیاهپوش شده و آماده هیئت های عزاداری هستند. معمولاً روزهای اول و دوم ماه محرم هیئت ها، محلات و مساجد بیشتر خود را آماده كرده. وسایل لازم را تهیه و از افراد برای شركت فعالانه در مراسم عزاداری دعوت می كنند.در شب چهارم هیئت های سینه زنی و زنجیرزنی عزاداری خود را آغاز كرده و تا پایان عاشورا فعالیت خود را ادامه می دهند. با حضور مداحان فعال سینه زنی و زنجیرزنی را تا پاسی از شب ادامه می دهند.
سبك و مدل عزاداری ها در هر محل بنا به وضعیت اقتصادی و اجتماعی و مداحان آن محل متفاوت است. امروزه بالعكس گذشته همه عزادارن لباس سیاه می پوشند تا ارزش عزاداری محفوظ و جنبه مردمی آن حفظ شود. در حسینیه ها، تكایا و گاهی محلات نیز مجالس وعظ، خطابه و روضه خوانی تا پاسی از شب ادامه دارد.
در شب تاسوعا و عاشورا فعالیت عزاداران سینه زنی و زنجیرزنی به اوج خود می رسد. محلات با نظم و ترتیب خاصی به امامزادگان رفته و به سینه زنی(واحد، سه سنگ، شور) و زنجیرزنی می پردازند.
مداحان
همچنین مداحان خوش الحان با سبك و نوع خاص سینه زنی قبلاً در نظر گرفته و محلات آنها تعیین شده . از این لحاظ در ایام محرم نوع نوحه خوانان و مداحان نیز با هم رقابت شدیدی دارند. هر محلی كه بتواند مداح معروف و با تجربه و خوش الحانی را جذب كند محل آنها پرجمعیت تر، با شكوه تر و نامدار تر خواهد بود.
پس از روز عاشورا و پایان آنكه طبق تاریخ خیمه ها را آتش زده و خانواده امام حسین(ع) در ناحیه نینوا پراكنده می شوند. بعضی از آنان در تاریكی شب گمشده و موجب اندوه فراوان این خانواده ها شده، در بهبهان مراسم شام غریبان برپا می شود.
در شب های دوازدهم و سیزدهم محرم مرسوم است كه طایفه بنی اسد جهت دفن شهیدان به نینوا آمده و به قتلگاه می روند. نسبت به دفن شهدا اقدام كرده و یكایك شهدا را جهت شناسایی به حضور امام زین العابدین(ع) برده و از او هویت شهید را می پرسند. در این مراسم مردم به صورت نمادین مراسم دفن شهدا را با نوحه خوانی و شیون و آه با الحانی اجرا می كنند. به مجالس نوحه خوانی و هیئت های عزاداری رفته و همان جا تئاتر خاصی را به اجرا در می آورند كه قابل تحسین و ستایش است.
شب عاشورا برنامه حجله قاسم اجرا می‌شود. مردم در این شب تا صبح بیدارند. در محل‌های عزاداری تا ساعت یك بامداد برنامه سینه‌زنی و عزاداری برگزار و بعد از آن مردم در امامزاده‌های مشهور شهر كه شامل امامزاده حیدر، شاه فضل و شاه میرعلی حسین است، جمع می‌شوند. هیأت به هیأت و محله به محله به این امامزاده‌ها می‌روند و هر كدام به نوبت ربع ساعت عزاداری می‌كنند.
عزاداری محرم در شوشتر
در شوشتر و برخی دیگر از شهرهای شمالی استان خوزستان با برگزاری شبیه‌خوانی، ایام عزاداری را گرامی می‌دارند. بر تن كودكان لباس سبز می‌پوشانند و نوزادان را در گهواره‌هایی كه به یاد حضرت علی‌اصغر(ع) با پارچه‌های سبز رنگ پوشانده شده، می‌گذارند. علم بلند می‌كنند و عزاداران به همراه دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی به سوی زیارتگاه‌های شهر حركت می‌كنند تا در نماز جماعت شركت كنند.
در شهرستان شوشتر عزاداران هر روز به یكی از زیارتگاه‌ها می‌روند و این مراسم به صورت آداب و رسوم ثابتی درآمده‌اند. به طور مثال در روز ششم محرم دسته‌های عزاداری به سمت مقام صاحب الزمان(عج) رهسپار شده و در این بارگاه متبرك، سوگواری و عزاداری می‌كنند. در روز هفتم به مقام سیدمحمد گلابی رفته و برای حضرت قاسم(ع) و شیخ شوشتری كه در این محل مدفون شده، به عزاداری می‌پردازند.
در هشتمین روز، مقام حضرت عباس(ع)، مقصد و ماوای عزاداران و دسته‌های زنجیرزنی است. در روز نهم محرم عزاداران در قالب دسته‌ها و گروه‌های زنجیرزنی، سینه‌زنی و عزادار به سمت بقعه ابن مالك انصاری رفته و در این مكان برای حضرت علی اكبر(ع) عزاداری می‌كنند. در روز عاشورا مقصد حركت هیئت‌های عزاداری شوشتر، بقعه امامزاده عبدالله و عزاداری در آن محل برای امام حسین(ع) و شهدای دشت كربلاست.
در این روزها جریان‌های عاشورا با شبیه‌خوانی و تعزیه به نمایش گذاشته می‌شود، حتی در مواردی كه محرم در تابستان است شبیه‌خوان‌ها لباس‌های خود را بر تن كرده و گرما را به عشق مولایشان حسین (ع) تاب می‌آورند تا یاد و خاطره آن واقعه را زنده كنند.
عزاداری محرم در ماهشهر
هر سال با فرا رسیدن ماه محرم شور و جنبش خاصی به مردم شهرستان بندر ماهشهر را فرا می‌گیرد. پیش از آغاز ماه محرم فعالیت هیئت‌های مذهبی و حسینیه‌ها و تكایا آغاز می‌شود و همگان خود را برای ایام سوگواری سرور و سالار شهیدان مهیا می‌كنند.
در این ایام مردم به صورت خودجوش خیابان‌ها، معابر، مغازه‌ها و منازل را سیاهپوش كرده و به شهر چهره‌ای دیگر می‌بخشند. نظافت حسینیه‌ها و مساجد یكی از رسومی است كه پیش از فرا رسیدن ماه محرم به آن پرداخته شده. پس از نظافت، محل‌های برگزاری مراسم سوگواری امام حسین(ع) به وسیله بیرق‌ها و پارچه‌نوشته‌های مشكی به رنگ سیاه در می‌آیند.
با فرا رسیدن ماه محرم و از نخستین شب این ماه، آیین‌های ویژه آن نیز آغاز شده و دسته‌های عزاداری، سینه‌زنی و زنجیرزنی مراسم خود را آغاز می‌كنند. از مراسماتی كه همواره در ماهشهر شور عجیبی به برگزاری مراسم عزاداری می‌دهد سنج و دمام است كه تأثیر زیادی بر عزاداران حسینی گذاشته و كمتر كسی یافت می‌شود. كه با شنیدن نوای حزین سنج و دمام، اشك از گوشه چشمانش جاری نشده و گونه‌هایش خیس از اشك بر مظلومیت امام حسین(ع) و یارانش نشود.
پخش نذورات
پخت و توزیع نذوراتی همچون آش رشته، حلیم، آش زرد و… و همچنین قربانی كردن گوسفند از دیگر آیین‌هایی است كه در ماه محرم رواج فراوان دارد. عزاداری‌ها و سوگواری‌های عزاداران حسینی از روز نهم ماه محرم كه همزمان با سالروز شهادت علمدار دشت كربلا حضرت ابوالفضل العباس(ع) است، اوج می‌گیرد.شب ششم محرم نیز مراسم تعزیه حضرت قاسم برگزار می‌شود. شب نهم و دهم كه همزمان با شب تاسوعا و عاشورای حسینی است مردم به شب‌زنده‌داری و احیا پرداخته و تا اذان صبح به عزاداری و ماتم‌سرایی می‌پردازند.
روز عاشورا نیز همه دسته‌ها و موكب‌های عزاداری به یكدیگر پیوسته و مراسم سوگواری سالار شهیدان را با عظمت و شور خاصی برگزار می‌كنند. ظهر عاشورا نیز عزاداران همزمان با بانگ اذان، به یاد لحظه شهادت امام حسین(ع) فریاد «واویلا یا سیدی» سر می‌دهند. لحظه جدا شدن سر از تن مولایشان را بر سر و سینه زنان یاد می‌كنند.
شب پس از عاشورا نیز كه به شام غریبان مشهور است. مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شود و عزاداران حسینی در این شب چراغ‌ها را خاموش كرده و شمع جان را با آتش فراق سرورشان می‌افروزند و به عزاداری می‌پردازند.
