كتابخانه وزیری یزد؛ از جمله بزرگترین و مهمترین كتابخانه های ایران است كه بواسطه وجود هزاران جلد نسخه خطّی ارزشمند، محّل مراجعه روزانه ده ها پژوهشگر و خواننده است . این نهاد مرهون درایت و دوراندیشی یكی از روحانیان دانشمند این دیار حجّت الاسلام وزیری است . پس از انجام خدمات ارزنده ای چون بازسازی مسجدجامع یزد (۱۳۲۴ش) احیای حوزه علمیه یزد به همراه دیگر روحانیان (شهریور ۱۳۲۰). و بنیان مدارس جامعه تعلیمات اسلامی یزد (۱۳۳۴) بواسطه نبود كتابخانه ای كارآمد و فراوان دوستداران دانش اندوزی و طلّاب و دانش آموزان، به اندیشه بنیان كتابخانه ای بر پایه كتاب هایی كه از پدر بدو رسیده بود.
تاریخچه كتابخانه
كتاب هایی كه خود، اندك اندك خریده بود، افتاد. از این رو با عزمی پولادین و اراده ای استوار، كتابخانه ای را با ۱۶۰۰ جلد كتاب چاپی و خطّی در درون مقبره امامان جماعت مسجد جامع، واقع در دهلیزشمالی مسجد جامع كبیر راه اندازی كرد. او این اندیشه را زمانی در خود پروراند كه به دیدن كتابخانه عظیم غلامعلی رئیس(فرهمند) رفته بود و آرزو نموده كه ای كاش من هم چنین كتابخانه ای داشتم، پس از آن بدین نتیجه رسید. كتاب آن گاه ارزش دارد كه مورد استفاده باشد، و گرنه اندوختن آن در گوشه خانه، مانند احتكار روزی مردم است كه در نزد عقل حرام است. وی بسیاری از این كتابها را سالها به دور از چشم نااهلان و گزمه های حكومتی، درون چلیك های فلزی و در نقب سرداب خانه پنهان كرده بود.
تاریخ بنیان كتابخانه
در تاریخ بنیان كتابخانه، سه مادّه تاریخ گفته شده است: ۱- «كتابخانه وزیری یزد» =۱۳۳۳ش. از آیت الله حاج شیخ محمود فرساد ۲- «تُقَرءُ فیها كتب قیمه» = ۱۳۷۴ ق برابر ۱۳۳۴ ش از سید موسی بحرالعلوم نجفی ۳- كِتابُكَ اِن اَرَدتَ بَقاهُ اَرّخ «فَقَدمهُ لِمكتَبه الوزیری» (۱۳۸۵ق) .از جمال هاشمی نجفی گلپایگانی وزیری به دلیل نفوذ كلام و ارتباط خوبی كه با بیشتر گروه های اجتماعی و فرهنگی یزد داشت، مانع از خروج بسیاری از كتب خطّی نفیس از یزد شد.
وی برای حفظ و نگهداری نسخه های خطّی، افراد را ترغیب به فروش و یا اهدای نسخه می نمود. نیز بواسطه مسافرت هایی كه به مراكز گوناگون علمی ، مذهبی و فرهنگی ایران و كشورهای همسایه نموده بود. ارتباطاتی كه با این مراكز داشت و نیز ارسال نامه های عالمانه به مراجع تقلید، دانشمندان، استادان دانشگاه ، فرهنگیان و نویسندگان ، توانست در اندك زمانی كتابخانه را بواسطه وجودآثار ارزنده در ردیف كتابخانه های مشهور ایران در آورد.
پس از آنكه شمار كتابهای كتابخانه به حدود ۱۴۰۰۰جلد رسید و هر روز بر شمار مراجعان آن افزوده می گشت . وزیری موضوع ساخت بنایی جدید را بر زمینی كه قبلا رنگرزی بوده و خود خریده بود. با محمّد هراتی یكی از بازرگانان مشهور یزدی در میان نهاد، و از اینرو با سرمایه وی ساختمانی آبرومند در بخش ورودی شرقی مسجد جامع به سال ۱۳۴۴ ش ساخته شد و در یكم فروردین ۱۳۴۵ ش، كتابخانه جدید گشایش یافت.
بنای كتابخانه
فضای جدید در ۹۰۰ مترمربع بنا شده بود و گنجایش حدود ۱۰۰ هزار جلد كتاب و ۱۵۰ نفر مطالعه كننده را داشت. سپس در سال ۱۳۴۷ش با همّت و سرمایه حسین بشارت، دیگر بازرگان یزدی، ساختمان گنجینه كتابهای خطّی نیز به فضای پیشین افزوده شد در همان سال كه وزیری، نگران آینده كتابخانه بود، به دلیل آنكه كتابخانه از هر جهت آوازه و رونقی در خور یافته بود، از سوی مدیران وزارت فرهنگ و هنر، اوقاف ایران، دانشگاه تهران وشهرداری یزد، درخواست تملّك و زیر پوشش قراردادن كتابخانه ارائه شد، اما وزیری با دلایلی معقول نپذیرفت و به رغم توصیه و مخالفت برخی، و بواسطه الهامی كه در سفر عتبات و در موقع زیارت بارگاه امام علی (ع) به او شده بود، با دوراندیشی و خرسندی خاطر، با نوشتن نامه ای برای احمد گلچین معانی، رئیس وقت كتابخانه مركزی آستان قدس، عزم خود را بر اهدای آن به آستان قدس رضوی جزم نمود.
بی درنگ با این درخواست موافقت شد، و بر طبق وقف نامه ای كه به شماره ۴۷۱۴۳ به انشای مصطفی فرساد تحریر شده بود. در دفتر اسناد رسمی شماره پنج یزد،تنظیم گردید. در شبانگاه روز ۱۲ تیر ۱۳۴۸ با حضور و امضای عبّاس استادان صفار نماینده قضایی آستان قدس و واقف، رسماً وقف بر آستان قدس رضوی گردید. پس از آن در جلسه با شكوهی كه ۲۴ آبان ۱۳۴۸ همان سال در محلّ فرمانداری یزد با حضور باقرپیرنیا، نیابت تولیّت آستان قدس و استاندار خراسان. دكتر احمدعلی رجانی، احمد گلچین معانی و غلامرضا دبیران فرماندار كل یزد تشكیل شد.
از خدمات وزیری تجلیل گردید و همراه با دادن هدایای ویژه ، حكم خادمی افتخاری نیز به او داده شد. سخنوران یزد، از جمله غلامرضا دبیران،اشعاری را كه در ستایش ازاین كارنیك وزیری سروده بودند قرائت كردند.این اشعاربه تمامی دربخش «سروده ها»آمده است.ودراینجا به ذكربیتی ازمادهّ تاریخ، سروده دبیران بسنده می شود: به یزد آی و تاریخ گنج گهر را «بیاد علّی بن موسی الرضا بین» از اینرو از اوّل آذر ۱۳۴۸ كلیه امور مالی و اداری آن تحت پوشش آستان قدس قرار گرفت. كتابخانه در زمان واگذاری دارای ۱۷۹۶۷ جلد كتاب چاپی و ۳۳۰۰ جلد كتاب خطّی بود.
امضا سند وقف
وزیری پس از آنكه در ساعت یك پس از نیمه شب، سند وقف نامه را به امضاء رساند. سجده شكر به جای آورد و پس از آن ، این دو بیت را به خط خود در جایی درج كرد: سزد كه به سر خورشید سایه اندازیم چنین كه سایه شمس الشموس بر سرماست .*** باز اگر آب حیاتی است به خُم خانه اوست باز اگر جام میی هست، به میخانه اوست پس از پیروزی انقلاب شكوهمند اسلامی، توجّه بیشتری به كتابخانه مبذول شد. از این رو بر شمار كتاب ها ، كتابداران و كارمندان افزوده شدو در سال ۱۳۶۱ش گنجایش مخزن آن دو برابر گردید. باز چون فضای فعلی، هم فرسوده بود و هم جوابگوی خیل مراجعان نبود.
با موافقت قائم مقام آستان قدس ، از تیر ۱۳۶۹ ش آغاز به خرید ۷ باب خانه قدیمی و ۹ باب مغازه در ضلع جنوبی كتابخانه شد. و از نیمه دوم سال ۱۳۷۹ ش در پی تحریب خانه ها، عملیات ساختمان سازی آغاز گردید. فضای جدید مساحتی افزون بر ۶۳۰۰ مترمربع زیربنا دارد.
كتابهای كتابخانه
گنج كویر: مجموعه كتابخانه اكنون (خرداد ۱۳۸۹)تعداد كتاب های آن بیش از ۲۰۰۰۰۰ هزار جلد است. كه ۴۴۶۷ جلد آن خطّی و حدود ۵۰۰۰ جلد چاپ سنگی و ۵۰ جلد چاپ عكسی است. كتاب های خطّی درون ساختمانی ضد زلزله و آتش سوزی معروف به قلعه كتاب در طبقه زیرین كتابخانه ، در میان دیوارهای پیشین آب انبار خواجه عطاء الله نقشنبد كه از بناهای عصر صفوی است، قرار دارد. كتاب های چاپ سنگی ، درون مخزنی جنب مخزن خطّی قرار دارد. كتابهای چاپی بیشتر در زمینه علوم انسانی بوده كه یك سوم آن كتابهای مذهبی است و از این میان حدود۵۰۰۰ جلد كتابها به زبان انگلیسی ، فرانسه ، روسی و آلمانی است.
تهّیه كتاب برای كتابخانه وزیری به دو گونه اهدایی و خریداری انجام می شود. هنوز كه هنوز است و سالها از درگذشت مرحوم وزیری می گذرد. بسیاری به عشق و ارادت او ، مجموعه خود را به كتابخانه اهداء می كنند. از سویی به دلیل اهمیّت كتابخانه در نزد نویسندگان و استادان دانشگاه های یزد و ناشران ، همیشه تازه ترین آثار به این كتابخانه سپرده می شود. از سویی همه ماهه جدیدترین كتابهای چاپی كه توسّط واحد خرید كتابخانه مركزی آستان قدس خریداری می شود. به این مجموعه افزوده می گردد. در مجموعه مطبوعات كتابخانه بیش از ۴۰۰ عنوان مجله و ۱۰۰ عنوان روزنامه از سال ۱۳۱۱ ق تاكنون نگهدای می شود. این نشریات به دو صورت اهدایی و خریداری به مجموعه افزوده شده است. به طوری كه آمار مجلدات آن اكنون به بیش از ۶۰۰۰ مجلد می رسد. این مجموعه در تالار مطبوعات قرار دارد.
