گنبد جبلیه كرمان ،یكی از آثار تاریخی و دیدنی كرمان می باشد كه در دامنه كوههای مسجد صاحبالزمان این شهر قرار دارد. هرچند گفته میشود در ساخت این گنبد هشت ضلعی سنگی از شیر شتر به عنوان مصالح استفاده شده اما تاریخ ساخت بنا معلوم نیست و در نوشتههای تاریخی نیز به هدف از ساخت آن اشارهای نشده است.از شواهد و قراین برمیآید كه این بنا در دورههای قبل از اسلام بنیان گذاری و در دوره سلجوقی تكمیل شده باشد.گنبد جبلیه را “گنبد گبری” هم نامیدهاند كه بر این مبنا میتوان قدمت بنا را به قبل از اسلام نسبت داد.آنچه از ظاهر این بنا مشخص است سقف گنبد را از آجر ساختهاند و داخل گنبد ظاهرا دارای تزیینات گچبری بوده كه قسمت بالای آن ریخته و قسمت پایین بنا اگر تزییناتی هم داشته از بین رفته است.
معماری گنبد جبلیه
گنبد هشت ضلعی جبلیه تماما از سنگ است و عرض پی آن در پایه به سه متر میرسد. در هشت طرف آن، هشت در به عرض دو متر قرار گرفته است كه اخیرا برای استحكام بنا و جلوگیری از تخریب، درگاهها را با سنگ مسدود كردهاند و فقط یكی را باز گذاشتهاند. مصالح بهكار رفته در دیوارها شامل سنگ لاشه با ملات گچ از بیرون و آهك از داخل میشود. میگویند در ساخت گنبد جبلیه بهجای آب، از خاكستر، تخممرغ و شیر شتر استفاده شده است و مورخان و معماران دلیل استحكام بنا را همین امر میدانند. البته صحت این مطلب دقیقا به اثبات نرسیده است.

هشتضلعی
در پایینیترین بخش یك هشتضلعی واقع شده است كه در واقع دیوارهای اتاق هستند. این دیوارهای ضخیم هشت ضلع را تشكیل میدهند كه در هر ضلع، میتوان طاقنمای بزرگ قوسداری را مشاهده كرد. داخل طاقنماها و در طرفین آنها نغول استفاده كردهاند. هدف از این كار، كاهش بار بنا در داخل قوسها بوده است. این نغولها شامل لوحی مربع یا مستطیل شكل در بالای سردرها، دو نغول مستطیلی در بالا و طرفین طاقنما و دو نغول با قوس جناغی در پایین و دو طرف طاقنما میشود.

حلقههای میانی
میان دیوارهای هشتضلعی و گنبد، دو حلقه واقع شدهاند كه حلقه پایینتر بهصورت شانزده ضلعی و حلقه بعدی دوباره هشتضلعی میشود. با بالا رفتن ارتفاع، از قطر بنا كاسته شده است. در لایه پایینی نورگیرها بهصورت یك در میان در اضلاع كار شدهاند. در حلقه بالایی نیز روی هر ضلع سه نغول مستطیلی تعبیه شدهاند.
گنبد
گنبد را با استفاده از آجر ساختهاند. ارتفاع ساقه سنگی گنبد هشت متر است و در وسط آن نورگیری تعبیه كردهاند. بهنظر میرسد قرار بوده است این گنبد دوپوش باشد و به دو دلیل این اتفاق نیفتاده است؛ یا یكی از پوشها از بین رفته یا عملیات ساخت پوش دوم ناتمام مانده است. داخل گنبد نیز ظاهرا تزیینات گچبری داشته كه قسمت بالای آن ریخته است. قسمت پایین بنا نیز اگر تزییناتی داشته، از بین رفته است.

درون بنا
درون بنا تزیینات خاصی دیده نمیشود. البته برای تبدیل هشتضلعی به دایره ساقه گنبد، از طاقنما یا قوس تیزدار استفاده شده است. نغولها نیز در این بخش حضور دارند.
مصالح بكار رفته
مصالح بكار رفته در دیوارها سنگ لاشه با ملات گچ از بیرون و آهك از داخل است.در كرمان در مورد این بنا این گونه شایع است كه در ملات آن شیر شتر استفاده شده و از این رو در استحكام آن نقشه داشته است. پس از ظهور اسلام و فتح ایران به دست مسلمین در هنر معماری نیز تغییر و تحولاتی صورت گرفت، هر چند سبك ایرانی هنوز در این سال ها رعایت و لحاظ می شد.

موزه سنگ كرمان
گنبد جبلیه در سال ۱۳۱۶ توسط وزارت فرهنگ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۸۳ پس از مرمت به موزه سنگ كرمان (گنجینه جبلیه) تبدیل شد. این مجموعه ۱۰۰ قطعه از سنگهای حجاریشده و كتیبهها را از دورههای تاریخی مختلف در خود جای میدهد.
از كتیبههای موجود در این گنجینه میتوان به كتیبه مسجد آبدر اشكان رابر بافت اشاره كرد.این كتیبه یكی از قدیمیترین كتیبههای موجود در این گنجینه است كه مربوط به بنای یادبود یك مسجد در ارتفاعات شمال شهر رابر آبادی آبدر اشكان (اشكون) واقع در شهرستان بافت است. این كتیبه بر روی قطعه سنگی طبیعی و به خط كوفی اجرا شده و مضمون آن به این شرح است: امر ببنا هذالمسجد یحیی بن عبدالله بن یوسف فی سنته خمسه عشرین و اربع مائه غفرالله له.
كوچكترین سنگ قبر كشف شده در استان كرمان نیز در این گنجینه نگهداری میشود.این سنگ در سال۱۳۷۷توسط احمد ایلاقی كشاورز دهستان قائم آباد كشف و تحویل سزامان میراث فرهنگی استان كرمان شد .این سنگ با ابعاد ۲۲ در ۲۶ سانتیمتر و كتیبه آن شامل دو بخش است .یكی نوار حاشیهای و دیگری نوشتار وسط كه در یك كادر قرار گرفته است.حاشیه كتیبه كه شروع آن از قسمت پایین گوشه سمت راست است شامل آیه ۱۸و بخشی از آیه ۱۹سوره مباركه آل عمران است.
در پایان كتیبه در قسمت سمت چپ نام متوفی و سال وفات در یك كادر محرابی شكل قرار گرفته است بدین مضمون: هذا قبر العبد الضعیف المحتاج الی رحمت الله ابی جعفر احمد بن حمزه بن علی غفارالله ان توفی فی جمادی الاخر سنه الحدی و اربعین و خمسه مابه.چنانكه از كتیبه سنگ بر میآید تاریخ وفات متوفی سال۵۴۱هجری قمری می باشد .

سنگ قبر
در میان سنگ قبرهای موجود در گنجینه جبلیه سنگ قبر میرزا آقاخان، پسر میرزا احمد علی خان وزیری نویسنده تاریخ كرمان نیز به چشم میخورد.به گفته دكتر باستانی پاریزی مورخ معاصر كرمانی، وی در امر تالیف كتاب تاریخ كرمان با پدرش همكاری داشته است.متن سنگ قبر وی به این مضمون است: وفات مرحوم مغفور آقای میرزا آقاخان خلف مرحوم میرزا احمدعلی خان وزیری طاب ثراه به تاریخ شهر شوال سنه .۱۳۱۷
در بین وقف نامههای سنگی موجود در گنجینه جبلیه، كتیبه وقف آتشكده روستای قناتغستان نیز جالب توجه است.این وقف نامه بعد از تخریب آتشكده، توسط كارشناسان سازمان میراث فرهنگی استان كرمان به این سازمان منتقل شد و هماكنون در این گنجینه نگهداری میشود.این وقف نامه مربوط به سال۱۲۸۲ هجری قمری می باشد .

نحوه دسترسی
آدرس : استان كرمان، شرق كرمان، خیابان شهدا



