قلعه جلال الدین جاجرم، در حدّفاصل جاده گرمه به جاجرم و میان دو شهرستان جاجرم و گرمه، بر روی تپه نسبتاً مرتفع سنگی قرار گرفته است. قلعه جلال الدین یكی از برجسته ترین قلعه های نظامی خراسان شمالی است كه در سده های ۷-۶ هجری ساخته شده است. این قلعه كه بر سر راه ارتباطی شهرها و مراكز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم قرار گرفته. اهمیت راهبردی آنرا را دو چندان می كرده است. در سال ۱۳۸۶ مرمت بنای این قلعه آغار شد . پس از چهار سال در سال ۱۳۹۰ خورشیدی موزه مردم شناسی قلعه جلال‌الدین در گرمه بازگشایی شد.
تاریخچه قلعه
نظریات مختلفی در خصوص این كه این قلعه متعلق به چه كسی می‌باشد، وجود دارد. عده‌ای این قلعه را به جلال‌الدین سلجوقی و عده‌ای آن را به جلال‌الدین؛ بنیان‌گذار سلسله جلالیه نسبت می‌دهند . اما نظریه‌ای كه در حال حاضر مطمئن‌تر و محتمل‌تر از بقیه به نظر می‌رسد این است كه قلعه جلال‌الدین یك قلعه نظامی است كه مربوط به قرن هفتم هجری قمری می‌باشد .
آن را به سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه نسبت می‌دهند. بر اساس این نظریه به نظر می‌رسد كه این قلعه به دستور سلطان جلال‌الدین و در هنگام حمله مغول به ایران و در جریان جنگ و گریزهای سلطان جلال‌الدین ساخته شده باشد. در زمانی كه وی پس از مرگ پدرش در جزیره آبسكون (آشوراده كنونی) از جانب مازندران به سمت شرق ایران حركت نمود تا خود را برای مقابله با سپاهیان مغول آماده سازد.
جلال الدین در جنگ با مغولان به غزنه رفت و بعد از چند پیروزی، در نبرد با چنگیز‌خان در سواحل رود سند مغلوب شد . تا پنجاب و سند هندوستان فرار كرد و امپراتوری كم دوامی در آنجا بنا نهاد. اما فرار وی منجر به اولین حمله مغول به هند شد. جلال الدین پس از دو سال توقف در هند به امید تجدید بنای امپراتوری به ایران بازگشت . بعد از یك دهه پرتلاطم حمله به عراق و قفقاز در سال ۶۲۸ قمری در حال فرار از دست مغولان در كردستان كشته شد.
معماری بنا
این قلعه با پلانی شش گوش، دارای شش برج مدور در اطراف است . درِ ورودی آن در ضلع جنوبی قرار دارد كه در گذشته عمارتی نیز بالای درِ ورودی قرار داشته است. این قلعه در داخل از چهار اطاق در میان برج‌ها ساخته و خمره‌هایی نیز در بدنه دیوارهای داخلی جهت جمع‌آوری آب و آذوقه ایجاد شده است. در ضلع جنوبی و سمت راست درِ ورودی این قلعه راه پله‌ای جهت دسترسی به برج‌های نگهبانی قرار دارد .
روزنه‌هایی در تمام طول دیوارهای اطراف و برج‌ها نیز ایجاد شده است. عمده مصالح این قلعه از سنگ و ملاط ساروج و در بعضی نقاط از آجر می‌باشد. ارتفاع برج‌ها و دیوارهای آن حدود ۱۲ متر می‌باشد. این قلعه در گذشته دو یا سه طبقه بوده و گفته می‌شود كه یك تونل یا راه زیرزمینی مخفی، این قلعه را به شهر جاجرم مربوط می‌ساخته است.
چشمه جلال الدین
در پایین و ضلع جنوب غربی قلعه چشمه آب شیرینی وجود دارد كه آن نیز موسوم به جلال‌الدین می‌باشد . آب آن به طرف جنوب شرق و به طرف جاجرم جریان دارد. چاهی به قطر حدود ۳ متر در گوشه غربی حیاط قلعه حفر شده است كه شاید دسترسی قلعه نشینان به منبع آب دایمی را فراهم می كرده است. با توجه به بستر صخره ای قلعه، بی تردید حفر این چاه در دل سنگ از شاهكارهای مهندسی در زمان خود بوده است.
این چاه حالا تقریباً بیست ذرع عمق دارد و پیداست كه پر شده است. آنچه معلوم می شود چون چشمه بزرگی است، دامنه تپه ای كه قلعه بالای آن ساخته شده منفجر است، این چاه پایابی بوده كه آب از آن با مشك بالا می آورده‌اند. در دهنه چاه صناعت و بنایی نشده همان حفره است و در اطراف چاه آثار كلنگ دیده نمی شود؛ مثل این كه این دهنه طبیعی است.
موزه قلعه جلال الدین
یكی از ویژگی های منحصر به فرد این موزه قلعه كه آن را از نظر محتوایی از نمونه های مشابه خود متمایز ساخته شیوه پرده خوانی و نقالی در آن است . كه نوعی نمایشِ مذهبی و ملی ایرانی است. در این نمایش، داستان تصویری نقش شده بر پرده های درون هر برج به شیوه نقالی روایت می شود كه طی آن وقایع تاریخی دوران مغول و مصایب اولیای دین با كلام آهنگین بازگو می شود. در طبقه اول موزه وقایع تاریخی دوران مغول و زندگی جلال‌الدین روایت می شود. برج های موجود در موزه به این نوع روایتگری اختصاص داده شده است و در هر برج پرده ای با داستانی جداگانه نصب شده است. از ویژگی های منحصر به فرد این موزه استفاده از سیستم دیجیتال برای پخش این نوع روایتگری در هر كدام از برج ها به صورت جداگانه می باشد.
سایر قسمت های نمایشی موزه در مسیرهای بازدید قرارگرفته كه این ویژگی به بازدید كننده امكان می دهد. تا ضمن حركت در مسیر و مرتفع ترین قسمت های قلعه، با ویژگی های معماری نظامی، مصالح بكار رفته، خمره های تاریخی كار گذاشته شده . در دل دیوارهای قلعه و در نهایت شیوه های تدافعی قلاع تاریخی از نزدیك آشنا گردد. با توجه به معروف بودن قلعه به «قلعه جلال الدین» و اینكه نمی توان آن را به یقین به هیچ كدام از شخصیتهای معروف جلال الدین در تاریخ ایران منسوب كرد . در ضلع شرقی موزه در طبقه اول شرح احوال و آثار شخصیتهای معروف جلال الدین در قالب تابلوهایی به بازدید كننده معرفی شده است.
امكانات گردشگری
از جمله امكانات این موزه كه برای رفاه حال مسافران آماده شده است. سرویس بهداشتی، پاركینگ و سفره خانه سنتی در كنار چشمه زیبای جلال الدین است. نورپردازی، ساختمان نگهبانی و توقفگاه خودرو در مجاورت موزه قلعه جلال الدین از دیگر امكانات آن است.
نحوه دسترسی
این قلعه در پنج كیلومتری غرب شهرستان گرمه، انتهای بلواراما رضا (ع) قرار دارد. قلعه جلال الدین در حد ّفاصل جاده گرمه به جاجرم، بر روی تپه نسبتاً مرتفع سنگی قرار گرفته است.
