مسجد جامع سمنان بنایی بسیار كهن و باارزش در سمنان است. در طول زمان تغییرات و تحولات زیادی در این مسجد بوجود آمده است. اما هم اكنون در آن آثار دوران سلجوقی و تیموری دیده می‌شود. عقیده بر این است كه این مسجد در قرن نخست هجری و بر روی خرابه‌های آتشكده بنا شده است. مسجد سمنان در طول تاریخ از لحاظ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار بوده است. مسجد جامع سمنان در سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۶۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
تاریخچه بنا
صنیع الدوله در كتاب مرآت البلدان در این باره می‌نویسد: در زمان خلافت علی بن ابیطالب، ایشان فرمودند كه از كوفه تا بخارا ۱۰۰۱ مسجد بنا كنند. در حكومت عبدالله بن عمر، ثروتمندان سمنان مسجد كنونی این شهر را ساختند. ولی این بنا دارای چندان شكوهی نبود. پس از آن بارها افراد زیادی بر بنای ابتدایی افزودند. مانند گنبد باختری و شبستان شمالی را با مار خواجه‌وند را خواجه ابوسعید سمنانی و خواجه نظام‌الدین در دوران سلطنت سنجر سلجوقی ساختند. شبستان جنوبی را شیخ ركن‌الدین علاءالدوله سمنانی در زمان وزارت ارغون‌خان بنا نمود. چون خرابی به وجود آمده بود، در زمان فتحعلی شاه، ذوالفقارخان به تجدید آن پرداخت.
معماری بنا
مسجد خاوری را خواجه كیقباد بن ملك شرف‌الدین سمنانی ساخته و ایوان متصل به گنبد را خواجه عزالدین محمد بالیچه سمنانی وزیر میرزا شاهرخ بنا كرده. ایوان متصل به گنبد كه ایوان آجری رفیع و بلند مسجد است و ارتفاع بیش از ۲۱متر دارد. در زمان سلطنت شاهرخ تیموری و به وسیله وزیرش خواجه شمس‌الدین علی بالیجه سمنانی و با استفاده از مال خالص وی ساخته شده است. در قسمت فوقانی ایوان و بر بدنه آن كتیبه‌ای از كاشی وجود دارد. كه از ضلع شمالی ایوان شروع شده و پس از گذشتن از ضلع غربی تا انتهای جنوبی ادامه می‌یابد.
دهنه دیوان ۱۰٫۴۰ متر و در پشت آن مقصوره ای مربع شكل به طول و عرض ۱۴ قدم و به ارتفاع بیش از ۱۴٫۵ متر وجود دارد. كه توسط گنبد سلجوقی پوشیده شده است . از طریق دو درب كوچك طرفین محراب ایوان به صحن مسجد و با چند درب بزرگ و كوچك به شبستان‌های اطراف راه می‌یابد. در پایین این كتیبه چند لوح سنگی بزرگ دیده می‌شود كه مهمترین آنها دو لوحی است. كه مشتمل است بر فرمان‌های پادشاهان صفویه كه برای اطلاع قاطبه اهالی سمنان در ایوان نصب كرده‌اند.
صحن مسجد
صحن مسجد جامع سمنان به شكل مستطیل است كه طول آن ۲۷ متر و عرض آن ۲۵ متر است. شبستان شرقی به وسیله در ورودی جنوب شرقی و شبستان جنوبی به وسیله در شمالی از شبستان شمالی جدا می‌شود.
شبستان زمستانی
قدیمی‌ترین شبستان این مسجد موسوم به شبستان زمستانی در ضلع جنوبی مسجد است. این شبستان كاملا به سبك خراسانی ساخته شده و در معماری آن سعی شده طاق‌ها كوتاه‌تر شوند. به همین دلیل شاید برای نخستین بار از طاقهای كم خیز استفاده شده كه از این حیث كاملا مشابه طاقهای مسجد تاریخانه دامغان است.
شبستان ابا حرب بختیار
شبستان دیگر كه در ضلع شرقی قرار دارد شبستان اباحرب است .ساخت آن منسوب به كیقباد بن ملك شرف‌الدین سمنانی وزیر امیر تیمور گوركانی است. قبلا به جای این شبستان، شبستان كوچكی بوده كه توسط امیر ابوالحرب بختیار حاكم قومس در دوره غزنویان بنا شده بود. سپس در زمان تیموریان شبستان مزبور را خراب كرده و شبستان بزرگتری به جای آن بنا كردند. شبستان مزبور نیز از لحاظ معماری ستون‌ها شبیه مسجد تاریخ‌خانه دامغان است كه به وسیله هشتی كوچكی با طاق گنبدی كم با تزیینات معقلی به فضای ۸ ضلعی بزرگی كه به میدان جلوخان معروف است متصل می‌شود. از این طریق به بازار حضرت متصل می‌شود.
بر بالای سر در آن تركیبی از آجر و كاشی‌كاری‌های رنگارنگ به چشم می‌خورد كه كلمات مبارك الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین را به نمایش می‌گذارد.
شبستان جنوبی
شبستان جنوبی در ضلع جنوبی مسجد و بر بالای شبستان زمستانی قرار دارد. مشتل بر ۱۶ ستون مدور در وسط و ۸٫۵ ستون در طرف دیوار شرقی است كه پایه‌های ۲۷ طاق شبستان را تشكیل می‌دهند. این شبستان در زمان ارغوان خان و به وسیله وزیرش شیخ علاالدوله سمنانی احداث شده و در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار تعمیر شده است.
شبستان شمالی
شبستان شمالی مشتمل بر ۱۶ ستون مدور و قطور است كه بر روی آن طاقهای جنوبی شبستان استوار است. این شبستان توسط خواجه نظام‌الدین سمنانی بنا شده و درب نبش شمالی كه مسجد را به خیابان امام خمینی و بازار علاالدوله مربوط می‌كند. به صورت نفیسی منبت‌كاری شده است در كنار این شبستان قرار دارد.
مناره سلجوقی
مناره مسجد جامع سمنان یكی از منارهای تاریخی ایران متعلق به دوره سلجوقیان به شمار می‌رود كه در گوشه شمال شرقی مسجد جامع قرار دارد. ارتفاع این منار از سطح زمین ۳۱/۲۰ متر می‌باشد و از روی بام به ارتفاع ۲ متر كتیبه‌ای با طرح و نقش بسیار زیبا از آجر و با خط كوفی تزئین شده‌است.
طبق كتیبه‌ای كه در اطراف مناره وجود دارد و به خط كوفی تزیینی است دستور ساخت مناره وجود دارد. دستور ساخت مناره سمنان را امیر اجل بختیار حاكم ایالت قومس در دوره غزنویان در سال ۴۱۷ صادر كرده است . تزیینات مناره شامل تزیینات آجری است در ۷ بخش كه با طرح‌های متنوع جلوه خاصی به بنا بخشیده است. سه بخش انتهای تزیینات شامل سر و كلاهك مناره و مقرنس‌های آجری با پشت بغل‌های كوچك از كاشی به رنگ فیروزه‌ای در زیر تاج مناره است.
تناسبی كه بین این بخش‌ها از نظر تزیینات و طول آنها برقرار است. حاكی از آشنایی كامل هنرمندان این عصر به اصول زیبایی‌شناختی بوده است. این مناره كه به مناره سلجوقی مسجد جامع نیز شهرت دارد در دوره سلجوقیان به مسجد اضافه شده است.
نحوه دسترسی
آدرس :استان سمنان، سمنان، خیابان امام
