میل خویین زنجان ،بنایی برج مانند است كه در ابتدای ورود به روستای خویین بر فراز ارتفاعات ضلع غربی روستا توجه هر بیننده را به خود جلب می نماید. روستای خویین در شهرستان ایجرود در ۶۰ كیلومتری جاده زنجان-بیجار قرار گرفته است. این بنای تاریخی با ارتفاعی بالغ بر۱۰ متر می باشد. بصورتی مسلط با بهره گیری از ارتفاعات طبیعی موجود می توانسته منطقه پیرامون را تا شعاع دهها كیلومتر از نظر حفاظت تحت پوشش قرار دهد . همچنین به عنوان یك میل راهنما برای مسافران و كاروانهای خسته و تازه از راه رسیده كه همواره از بیم گم شدن راه در هراس و نگران بودند امید بخش و خوش آیند باشد.
معماری برج
بطور كل این بنا از دو بخش بدنه وگنبد تشكیل یافته است . قسمت تحتانی ( بدنه ) با پلان مدوّر و با استفاده از مصالح لاشه سنگ و ملاط گچ و آهك و قسمت فوقانی ( گنبد ) با بهره گیری از آجر و ملاط بر پا شده است. گنبد از نوع زنگوله ای و دو جداره و قابل مقایسه با گنبد مقبره قیدار نبی در شهرستان خدابنده می باشد. تنها راه ورود به داخل بنا در حال حاضر در قسمت شرقی و بطرف درّه و روستای خویین می باشد . در ابتدای ورود به آن نیز سه پله تعبیه شده است. در ارتفاع حدوداً ۵ متری بنا در اضلاع شرقی و غربی دو پنجره (منفذ ) جهت دیده بانی و نظارت بر منطقه در نظر گرفته شده است . كه در سالهای اخیر متاسفانه پنجره ضلع غربی با استفاده از لاشه سنگ و ملاط مسدود شده است.
مرمت و بازسازی
از دیگر اقدامات حفاظتی و مرمتی كه در سالهای اخیر توسط اهالی روستا به منظور جلو گیری از فرو پاشی بنا معمول گردیده. گچكاری قسمت داخلی ، سیمانكاری قسمت بیرون بدنه و بتن كف بنا می باشد . در حال حاضر این بنا از نظر ایستایی و استحكام مشكل خاصی ندارد. فقط در قسمت انتهای بدنه خوردگی حاصل از عوامل جوی ( برف و باران ) مشاهده می گردد . كه مرمت آن ضروری می نماید . بنا به اظهارات معتمدین محل تعداد سه بنا ی مشابه این بنا در ارتفاعات منطقه وجود داشته كه بر اثر عوامل طبیعی و غیر طبیعی متاسفانه تخریب شده اند .
تاریخچه بنا
در خصوص قدمت بنا ، از آنجائیكه فعلاً مدارك مكتوب از جمله كتیبه ، سنگ نوشته و …… كه دال بر ساخت و یا نام بانی بنا باشد فعلاً بدست نیامد . لذا با توجه به معماری ، سبك و سیاق ، موقعیت جغرافیایی و همچنین مقایسه آن با بناهای مشابه خصوصاً بنای مقبره قیدار نبی در خدابنده می توان زمان ساخت .این بنا را بین قرون ۵ تا ۷ هجری در نظر گرفت . بنای برج خویین به احتمال قریب به یقین مزیّن به كتیبه و یا نقوش خاصی بوده است. كه متاسفانه با انجام تعمیرات غیر كارشناسانه شواهد و مدارك مزبور از بین رفته است . یا در زیر لایه های سیمان و گچ مخفی شده كه با انجام مطالعات و تحقیقات سیستیما تیك ( لایه برداری و گمانه زنی ) یقیناً شواهد و قرائن مستند و موثقی بدست خواهد آمد .
اما آنچه كه انجام تحقیقات بیشتر باستان شناختی را در خصوص كاربرد و ماهیت اصلی بنا ی مزبور بیش از پیش طلب می نماید . توجه به گورستان متروكه درپیرامون بناست كه وسعتی بالغ بر ۴ هكتار را به خود اختصاص داده است . نزدیكی و چگونگی ارتباط این بنا با آثار تاریخی روستا ، موقعیت استراتژیكی بنا . نوع سبك و سیاق آن از دیگر خصوصیات بارز و قابل تامل این اثر تاریخی است .
ثبت ملی
با توجه به اهمیت و ارزش پر بار تاریخی و فرهنگی آن ، بنای مزبور در تاریخ ۱۰/۱۰/۱۳۷۹ به شماره ۲۸۷۴ در فهرست آثار تاریخی كشور به ثبت رسیده است . هرگونه دخل و تصرف در عرصه و عیان آن منوط به رعایت ضوابط و قوانین مربوطه می باشد.
