گرمابه حاج ابراهیم زنجان

گرمابه حاج ابراهیم زنجان  ، متعلق به نسل پنجم مالك فعلی ( آقای ابراهیم سرمدیان ) می باشد . این بنا از جمله ابنیه عام المنفعه و اوقافی بوده كه بصورت استیجاری در تحت اختیار خانواده سرمدیان می باشد .این گرمابه  در راسته بازار بالا ، كوچه سقّالر ، ضلع جنوبی بازار قرار گرفته است . ورودی اصلی این بنا رو به شمال (بطرف بازار) بوده كه در سمت چپ ودر كنار آن درب بزرگی چوبی،جهت استفاده و دسترسی به پشت بام و یا موتور خانه فعلی قرار گرفته است . نمای ورودی بنا در حال حاضر ساده و بدون تزئینات خاصی با روكشی از سیمان سفید می باشد .

معماری بنا

در بدو ورود به حمام و قبلا از وارد شدن به هشتی ، با ایجاد سه پله اختلاف ارتفاع بین كف كوچه و هشتی ( در حدود ۱۱۵ سانتی متر ) حل شده است . هشتی مزبور بشكل مربع مستطیل و در جهت شرقی غربی بوده كه در دو ضلع شرقی غربی آن دو مدخل دیده می شود :
۱ – ورودی غربی : (موسوم به سردخانه دهلیزی است باریك با سقفی كوتاه به شكل زانویی بوده كه در نهایت به سربینه (رختكن ) ختم می شود .
۲ – ورودی شرقی : راهرویی است به شكل L در ابعاد ۲۸/۱×۸۰/۳ سانتی متر كه به سربینه می رسد .

سربینه ( رختكن )

این قسمت فضاییست چهار ایوانی به شكل مربع مستطیل كه در جهت شمال به جنوب كشیده شده است . ایوانها بصورتی قرینه و در چهار جهت اصلی شمالی جنوبی و شرقی غربی تعبیه گردیده اند. كف سربینه نسبت به كوچه در رقم ۱۸۰ سانتی متری می باشد .
در قسمت مركزی این فضا ، گنبد بزرگ بر جرزهای جانبی استوار گردیده.

در مركز این گنبد نیز یك نورگیر قرار گرفته كه در سه جانب آن ( شرقی ، جنوبی ،غربی) بر روی ساق گنبد سه نورگیر كوچكتر تعبیه گردیده است . با عنایت به محل و جهت قرار گرفتن نورگیرهای مزبور می توان یقین داشت كه علاوه بر عمل نورگیری ، عملكرد ساعت آفتابی را نیز داشته اند. چرا كه روشن شدن نورگیر ضلع شرقی حكایت از طلوع آفتاب و شروع روز را داشته و همچنین تابش نور خورشید بر نورگیر ضلع جنوبی و یا نورگیر ضلع غربی موجب نمایان شدن اواسط یا اواخر روز برای شستشو كنندگان بوده است .

نورگیر

هر یك از ایوانها دارای نورگیری بوده اند. كه در حال حاضر فقط نورگیر جنوبی و غربی موجود بوده ونورگیرهای ایوانهای شمالی و شرقی مسدود شده است . در وسط سربینه یك حوض هشت ضلعی از جنس سیمان وجود داردكه بنا به گفته مالك ، این حوض به جای حوضی قدیمی كه به شكل مربع مستطیل از جنس سنگ با پاشورهایی از كاشی بوده ، ساخته شده است .

در پیرامون و دورتادور فضای سربینه سكّوهایی جهت نشستن مراجعین وجود دارد كه در حال حاضر بر روی آن كمد های چوبی ساخته شده است. بطور كلی فضای سربینه دارای تاسیسات وملحقاتی از جمله سردخانه و قهوه خانه می باشد. كه سرد خانه در ضلع غربی بصورت دهلیزی بوده كه ورودی آن از هشتی اول تعبیه گردیده است . قهوه خانه بصورت یك فضای كوچك به شكل L در ضلع شرقی سربینه می باشد . این تاسیسات ( سردخانه و قهوه خانه ) در حال حاضر بلا استفاده و در پشت كمد های ایجاد شده ، مستور می باشند .

گرمخانه

جهت ورود به فضای گرمخانه می بایست از ورودی ضلع غربی سربینه وارد شد . در بدو ورود ، به عرض ۹۷ سانتی متر یك حوض آب به شكل مربع مستطیل ساخته شده است . شستشو كنندگان قبل از ورود و بعد از خروج از گرمخانه پای خود را به آب داخل آن آغشته می نمایند. سپس وارد فضای دیگری كه به شكل مربع مستطیل (پاگرد) در ابعاد ۶۳/۱ × ۹۷/۲ می شویم . این فضا در رقم ۲۴۰- سانتی متری نسبت به كف كوچه می باشد . ( هر چه بیشتر به گرمخانه نزدیكتر می شویم بتدریج اختلاف ارتفاع فضاها نسبت به كف كوچه نیز بیشترمی شود ) در پاگرد مزبور دو مدخل جهت دسترسی به سرویسهای دستشویی و به راهرو متصل به گرمخانه تعبیه گردیده است . ورودی دستشویی در ضلع جنوبی و ورودی گرمخانه در ضلع غربی پاگرد قرار گرفته است .

برای ورود به گرمخانه می بایست یك راهرو را به طول ۵۵/۱ و به عرض ۶۵ سانتی متر طی نموده ، سپس به فضای هشت ضلعی یا نماز خانه برسیم . كف این فضا در رقم ۲۸۰ – سانتی متری نسبت به كف كوچه می باشد . كه در قسمت مركزی و در جهت قبله یك سكو از سیمان به ارتفاع ۱۵ سانتی متر ساخته شده كه در قسمت انتهای آن نیز یك مهر نصب گردیده است . این فضا محلی برای انجام فرایض دینی شستشو كنندگان بوده كه در حد فاصل سربینه و گرمخانه ساخته شده است .

نمازخانه

بعد از نماز خانه وپس از طی یك راهرو به طول ۱۲۰ سانتی متر با یك شیب ملایم به فضای اصلی شستشو یعنی گرمخانه می رسیم . گرمخانه فضاییست چهار ایوانی ، ایوانها در چهار جهت اصلی ، ( شمال ، جنوب ، شرق، غرب ) تعبیه گردیده اند . این فضا در رقم ۳۰۰ سانتی متر نسبت به كف اصلی كوچه قرار گرفته است . در مركز گرمخانه گنبد اصلی برجرزهای جانبی استوار گردیده است . در مركز گنبد نیز مطابق با گنبد سربینه یك نور گیر بزرگ با سه نورگیر كوچكتر در ساق گنبد و در سه جهت ( شرق ، جنوب ؛ غرب ) تعبیه گردیده است . نورگیرهای مزبور چنانچه در قبل نیز توضیح داده شد. یقیناً علاوه بر عملكرد نورگیری یك نوع ساعت آفتابی نیز می باشند .

فضای داخلی گرمخانه

در داخل گرمخانه فضای ایجاد شده توسط ایوانهای چهارگانه هر كدام به نوعی مورد استفاده بوده و دارای عملكرد خاصی نیز می باشند :

ایوان جنوبی :این فضا در اصل شاه نشین بوده كه در حال حاضر توسط یك دیوار با ایجاد تغییراتی به دو قسمت مساوی تبدیل شده و بصوررت دوش مورد استفاده می باشد .در حد فاصل بین شاه نشین و ایوان غربی ( جرز جنوب غربی ) مدخلی كه به خلوتی راه دارد دیده می شود .
خلوتی : فضاییست مربع شكل به ایعاد ۱۰/۲ × ۳۰ /۲ متر كه به دو قسمت مساوی تقسیم شده است .

ایوان غربی :این فضا با ایجاد دو دیوار به سه قسمت مساوی تقسیم شده و بصورت دوش مورد استفاده می باشد. در پشت ایوان غربی محیطی در ابعاد حدوداً ۳ × ۳۰/۸ متر در سالهای اخیر جهت انبار آب سرد و گرم ساخته شده است. كه ورودی ان از پشت بام می باشد. در حد فاصل بین ایوان غربی ایوان شمالی ( جرز شمال غربی ) محیطی به شكل مربع مستطیل در ابعاد ۹۷ × ۳۰/۱ در نظر گرفته شده است.

ایوان های گرمابه

ایوان شمالی :این قسمت نیز با ایجاد خزینه آب گرم به شكل مربع مستطیل درابعاد حدوداً ۴ × ۵۰/۶ متر مورد استفاده می باشد . جهت كنترل آب خزینه، پنچره ای مشبك در ارتفاع ۹۰/۲ سانتیمتر در نظر گرفته شده كه دسترسی به آن از طریق چهار پله امكان پذیر می باشد. منبع آب سرد نیز در جوار خزینه آب سرد بوده كه ورودی آن در جرز شمال شرقی تعبیه شده است .
ایوان شرقی :ایوان مزبور در مقابل ایوان غربی به شكل پنج ضلعی منظم در ابعاد ۱۰۵ × ۱۶۰ سانتی متر می باشد .این قسمت در حال حاضر فضای اصلی جهت شستشو و مشت و مال در گرمخانه می باشد .

مصالح به كار رفته

عمده مصالح بكار رفته در احداث بنا شامل لاشه سنگ از جنس گرانیت ( در پی بنا ) ، آجرهای ۲۰×۲۰ با ملاط گل ( جهت چیدن جرزها ، طاق ، و تویزه ها ). استفاده از سنگ تراورتن سفید جهت كف فرش واستفاده از گچ آهك جهت پوشش نماهای داخلی را نام برد .

تزئینات بنا

با توجه به اظهارات مالك ( آقای ابراهیم سرمدیان)، گرمخانه و سربینه مزّین به تزئیناتی از قبیل اهك بری و كاشیكاری منقوش بوده  است .كه متأسفانه در سالهای اخیر ( چهل سال پیش ) بجای كاشیهای فیروزه ای منقوش گرمخانه ، كاشیهای سفید بكار رفته و همچنین بر روی آهك بریهای نیز قشری از سیمان سفید كشیده شده است .

قدمت و تاریخچه بنا

از آنجائیكه متأسفانه سند مكتوبی كه دالّ بر زمان ساخت و یا نام بانی و سازنده بنا در دسترس نمی باشد. لذا در این راستا می توان به روشهای زیر عمل نمود :

۱ – تحقیقات میدانی و مصاحبه و مذاكره با مالك و سالخوردگان محلی .
۲ – توجه به نوع معماری و سبك ساخت بنا و همچنین موقعیت قرار گرفتن و ارتباط آن با مجموعه همجوار . با عنایت به مذاكرات به عمل آمده و اظهارات مالك بنا ، سی سال پیش كتیبه ای از جنس سنگ در حین پی كنی بنا بدست آمده كه سال ۱۱۳۳ را نشان می داده است .
(تاریخ ذكر شده همراه با شك و تردید می باشد ) متأسفانه این كتیبه كه به سرقت رفته و فعلاً موجود نمی باشد. نظر به مصاحبات و همچنین موقعیت بنا در بافت قدیمی و با توجه به سبك و نوع معماری می توان ساخت این بنا را به اواخر صفویه نسبت داد .

سیستم آبرسانی

در ضلع غربی ورودی اصلی گرمابه ، درب بزرگ چوبی قرار گرفته است .این ورودی جهت دسترسی به پشت بام ، چاه آب و آتشدان در نظر گرفته شده است . به منظور تامین آب مورد نیاز در این بنا از روش ایجاد چاه بهره لازم گرفته شده. و چاه مزبور ( عكش شماره ۲۱ ) در ضلع شمالی بنا و بطور مسلط بر خزینه و سایر اندام بنا تعبیه گردیده است . ( اختلاف ارتفاع دهانه چاه نسبت به خزینه در حدود ۴ متر می باشد ) جهت تامین آب مورد نیاز ، ابتدا با دلو آب را از چاه بالا كشیده. و سپس داخل یك حوضچه كه بوسیله لوله های سفالی ( تنبوشه ) به خزینه راه داشته است ، جاری می نمودند .

مقدار آب خزینه دایماً توسط متصدی مورد بازدید و بررسی بوده و از خزینه نیز به سایر قسمتهای حمام توسط لوله های سفالی انشعاباتی گرفته شده است . برای استفاده و بهره برداری از آب مورد نیاز بامسدود نمودن راه اب یك قسمت توسط گلوله پارچه ای و باز نمودن راه آب در محل مورد نظر آب لازم را تامین می نمودند .

نكات قابل تامل سیستم آبرسانی

۱ – ایجاد اختلاف ارتفاع بین سرچشمه آب با سایر اندام بنا جهت جاری شدن آب .
۲ – نحوه تقسیم بندی و ایجاد انشعابات لازم از خزینه
۳ – تعبیه لوله های سفالی ( تنبوشه ) به منظور انتقال آب در تمامی قسمتهای بنا.
متأسفانه در این قسمت با ایجاد لوله كشی و اتصال به سیستم آبرسانی شهری ، تاسیسات قبلی از حیض انتفاع ساقط شده است .

سیستم گرمایش و مواد گرمازا

نظر به تحقیقات به عمل آمده ، سوخت مورد نیاز جهت ایجاد گرمای لازم در ابتدا از سوخت فضولات حیوانی بوده كه بعد ها از نفت سیاه و گازوییل استفاده شده است .در سالهای اخیر نیز با آمدن گاز از این سوخت به عنوان منبع انرژی زا بهره برداری می شود . گرمای لازم در این گرمابه با بهره گیری از چند روش تامین می گردد :
۱ . گرمای حاصله از سوخت مواد انرژی زا – این گرما از تون حمام شروع شده و ضمن گرم نمودن آب خزینه. گرمای حاصله از طریق گربه روهایی كه در زیر كف ساخته شده به دیگر قسمتهای بنا نیز انتقال داده می شود .
۲ .نوع معماری – با ایجاد اختلاف ارتفاع و همچنین پیچ وخم هایی بین تاسیسات حمام موجبات حفظ بیشتر گرما و همچنین جلوگیری از نفوذ سرما به داخل بنا فراهم شده است.

نحوه دسترسی

آدرس :زنجان، بازار زنجان، كوچه سقالر