مجموعه بازار تاریخی زنجان در قلب بافت قدیمی كه روزگاری مشرف به دروازه قلتوق ،دروازه جنوبی شهر بودقرار دارد. این بازار كه طویلترین بازار ایران می باشد از سوی غرب و شرق گسترده شده بدین لحاظ بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است .طبق اسناد و متون تاریخی ساخت آن در سال ۱۲۰۵ هجری قمری در دوران حكومت آقامحمد خان قاجار آغاز و به سال ۱۲۱۳ هجری قمری مقارن حكومت فتحعلی شاه قاجار پایان پذیرفته است. در دوره های بعد نیز به بنای آن افزوده شد از جمله ساخت چندین سرا ، مسجد ، گرمابه و… مجموعه بازار بالا مشتمل بر بازار قیصریه ، بازار بزازها ، حجت الاسلام ، امامزاده و عبد العلی بیك است . این مجموعه از نظر تولید و عرضه كالا و خدمات جنبی وابسته ، بسیار غنی و مهمترین مركز اقتصادی و تجاری شهر محسوب می شده است .
بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته تقسیم می شود از جمله راسته زرگرها ، كفاشها ، بزازها ، سراجها و … . ازكاروانسراهای جالب این مجموعه كه نقش مؤثری در عرضه كالاها ایفا نموده ، سرا یا كاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج كربلایی علی را می توان نام برد احتمالاًدر سال ۱۳۰۰ ه.ق تكمیل شده است .
گستردگی جغرافیایی بازار از یك سو و تنوع راسته ها ، تعدد سراها و كاوانسراهای درون شهری در راسته های فرعی كه هركدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر ،همچنین وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه فرهنگی، اقتصادی ، تاریخی وهنری در طول زمان و به فراخور اوضاع و شرایط حاكم بوده است.
معماری بازار
خصوصا” از نقطه نظر به كاربردن تكنیك های معماری و سبكها وشیوه های تزئینی دوران قاجار كه در راسته ها ،حجره ها ،چهار سوقها ، مساجد،سراها و كاروانسراهای درون شهری ،گرمابه ها به زیباترین شكل و شیوه أی اجرا شده است. از جمله كاربرد انواع طاق و قوسهای هلالی، جناغی و ضربی، گهواره أی خاصه در راسته های اصلی و فرعی مزین به آجرچینیهایی با طرحهای مختلف هندسی .خفته و راسته،حصیری و بكارگیری تكنیك آجر و كاشی ، و كاشیكاری به رنگها و طرحهای قاجاری درسطوح خارجی و داخلی بنا ها ،طاقنماها. طاق و قوسها و همچنین ستون نماهای گلدانی در مساجد و سراها قابل ذكر میباشد. كه اوج این سبك های معماری و شیوه ها و نو آوریها ی تزئینی در اجزا و اركان مساجد خاصه مسجد جامع به ظهور رسیده است .
این مجموعه را در طول تاریخ خود تبدیل به یكی از یادمانهای ارزشمند و زیبای هنری و معماری دوران قاجار ساخته این مجموعه در فهرست آثار ملی كشور به شماره ۴۴۴/۱/۱۴/۶/۱۳۷۴ به ثبت رسیده است.
راسته های فرعی
تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان باعث تشكیل راسته های تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی می شود كه در بیشتر موارد به عرضه نوع خاصی از اجناس یا خدمات اشتغال می یابند . راسته های حاج حسن ، ترابی ، حاج حیدر ، انگورانی ، صباغها، رستمخانی و آقا از جمله راسته های فرعی بازار زنجان محسوب می شوند . مهمترین شاخه فرعی بازار ، راسته حجه الاسلام است كه بموازات راسته اصلی بوجود آمده و به قیصریه متصل می شود.
قیصریه
بازار قیصریه یا راسته قیصریه محل ارائه اجناس ظریف و پر بها است . در حال حاضر قیصریه زنجان محل فروش اجناس لوكس میباشد . موقعیت قیصریه زنجان كه از راسته های اصلی منشعب می شودو آنرا به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می كند باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یكی از فعالترین محور های بازار است .
سراها
كاروانسراهای بازار زنجان یا بعبارت دیگر سراهای آن از ارزشمند ترین عناصرتجاری و معماری این بازار به حساب می آیند . سراها غالبا محل استقرار تجارتخانه ها بوده اند و همگی دارای حیاط مركزی هستند . نكته مهم در مورد سراها چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حر كت در داخل آنهاست .
سراهای ملك ، حاج شعبان ، حاج فتح ا… ، حاج جواد ، نهالی ، شاطرعلی ، حاج رحمان قربانی ، حاج كلبعلی ، حاج شامی ، بالاو پائین از جمله سراهاب یك حیاطی بازار زنجان هستند.
میادین
در حوالی دروازه های شهر كاروانسراهائی ساخته می شدند كه برای اطراق كاروانهای تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می گرفتند. در مجاورت این كاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدانهائی بوجود می آمدند. كه محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده اند و جود این میادین باعث می شد. تا فرو شندگان دوره گرد ، روستائیان و بازرگانانی كه بین شهرها آمد وشد داشتند بتوانند در این فضا ها به خرید و فروش بپردازند . در نزدیكی این میدانها با كاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیا آنها می شد .نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان وركچی ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت كاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در كالبد بازار می باشد .
تیمچه ها
تیمچه های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات كالبدی ویژه ای كه دارند از نقاط عطف حركتهای پیاده راسته بازار به شمار می روند. بعنوان مثال تیمچه های چهار دربی در قسمت شرقی بازار ، جمع كننده حركتهای ورودی بازار و هدایت كننده آن در مسیر راسته اصلی می باشد.
فنون معماری و سبك ها
بازار زنجان نه‌تنها از لحاظ تجاری، بلكه از نظر معماری نیز اهمیت زیادی دارد. كاملا از سبك معماری دوره قاجاریه پیروی كرده است. این مجموعه با توجه به ویژگی‌های معماری و هنری آن، پیوسته به‌عنوان كانون مهم تجاری، تاریخی، فرهنگی مورد توجه بازدیدكنندگان شهر زنجان قرار گرفته است.
تكنیك‌های معماری و سبكها و شیوه‌های تزئینی دوران قاجار در راسته‌ها، حجره‌ها، چهار سوقها، مساجد، سراها و كاروانسراهای درون شهری، گرمابه‌ها به زیبایی اجرا شده است. این فنون عبارتند از كاربرد انواع طاق و قوسهای هلالی، جناغی و ضربی و گهواره‌ای خاصه در راسته‌های اصلی و فرعی، مزین به آجر چینی‌هایی با طرحهای مختلف هندسی خفته. راسته و حصیری و به‌كارگیری آجر و كاشی به سبك قدیمی و كاشیكاری به رنگها و طرحهای قاجاری در سطوح خارجی و داخلی بناها. طاقنماها، طاق و قوسها و همچنین ستون نماهای گلدانی. اوج این سبك‌های معماری و شیوه‌ها و نوآوری‌های تزئینی در اجزاء و اركان مساجد تاریخی زنجان مخصوصا مسجد جامع زنجان به ظهور رسیده است.
گرمابه حاج داداش
گرمابه‌ی «حاج داداش» از بناهای تاریخی ارزشمند و جاهای دیدنی استان زنجان در دل بازار تاریخی است كه امروز صاحبان این بنا با تغییر كاربری آن، فضای مفرح و دلنشینی در قالب سفره‌خانه سنتی پدید آورده‌اند كه آرامش و ذوق هنر ایرانی را نشان می‌دهد. این بنا نیز كه به سفره خانه سنتی تبدیل شده است. در قلب بازار قدیمی زنجان واقع است. این بنا حدود ۱۰۰ سال پیش به‌عنوان حمام احداث شد. هم‌اكنون با حفظ بافت قبلی و با انجام اندكی تغییر و تزیینات زیبای سنتی به‌عنوان سفره‌خانه برای پذیرایی گردشگران و اهالی شهر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
گنبد اصلی حمام حاجی داداش كه یكی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی شهر زنجان و تنها حمام ستون سنگی زنجان است. روی چهار ستون سنگی قرار گرفته كه این ستون ها در زمان خود توسط هنرمندان همدانی تراشیده شده است. زیباترین بخش این حمام سنتی، فضای بینه آن است. در این بخش طاق اصلی روی چهار ستون سنگی مزین به سر ستون‌های مكعبی‌شكل و بدنه‌ی مارپیچی (از نوع ستون‌های تركیبی) قرار دارد. این مكان اكنون به‌عنوان چایخانه‌ی سنتی مورد استفاده قرار می گیرد.
این بنا كه قدمت آن به‌طور تقریبی به ۱۵۰ الی ۲۰۰ سال پیش می‌رسد. توسط معماری كه حمام به نام او منسوب است، در وسط بازار زنجان واقع شده است. كه از دوران صفویه به بعد مركز داد و ستد و فرهنگ بومی و محلی بوده و این مركزیت را تاكنون حفظ كرده است. این بنا درست مقابل مسجد آیت‌الله قائمی، یكی از مساجد قدیمی و مهم زنجان، واقع شده است.
از سازنده‌ی اصلی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست. ولی به گفته بعضی از سالخوردگان، فردی به نام حاج داداش بانی بنا است كه از همان موقع، حمام فوق به نام حاج داداش مشهور می شود.
سرای ملك
سرای ملك در بازار پایین زنجان قرار دارد. این سرا، به مساحت ۸۲/۲۸۱۱ متر مربع با داشتن یك حیاط، سه دالانِ ورودی و یك دالان عمود بر دالان ورودیِ جنوبی كه از سمت شرق یك ورودی دیگر دارد. در یك طبقه بنا شده است. این بنا از الگوی سراهای رواق‌دار تبعیت كرده كه امروزه رواق‌های آن مسدود و به حجره‌ها اضافه شده است. حیاط دارای معماری چهار ایوانه با پلان مربع است كه دور تا دور آن ۲۰ حجره و چهار راهروی دسترسی بین حجره‌های شرقی-غربی دارد. به نظر می‌رسد ستون‌های رواق‌ها به صورت مستطیل با نیم‌ستونی گرد اجرا شده است. ایوان شمالی این سرا از همه مرتفع‌تر است.
این سرا در جبهه‌ی شمالی راسته بازار پایین قرار گرفته است. در ضلع غربی آن حمام حاجی داداش و در روبروی آن سرای گلشن قرار گرفته است. این سرا دارای ۵ ورودی است كه ورودی اصلی آن در راسته بازار پایین قرار دارد. ۲ ورودی به كوچه شرقی بنا و ۲ ورودی دیگر به فضای باز و متروك در سمت غرب بنا (پشت حمام حاجی داداش) باز می شود.
حجره‌های اطراف این سرا به‌دلیل متروك شدن بیش از سایر سراها، در معرض تخریب و خطرات جدی قرار دارد. فرو ریختن بخش‌هایی در نمای جنوب‌شرقی، سازه‌های طاقی را در معرض عوامل جوی مخرب داده است. در نمای شرقی نیز مورد مشابهی به صورت خفیف‌تر وجود دارد. این سرا امروزه كاربری بازارچه صنایع دستی دارد.
