مسجد خانم زنجان

مسجد خانم زنجان از بناهای دوره قاجار می‌باشد كه در محله قدیمی فخیم‌الدوله شهر زنجان قرار دارد. این مسجد فاقد گنبد بوده و دارای ۲ مناره بسیار زیبا است كه در سال ۱۳۲۳ هجری قمری و به درخواست یكی از زنان مقتدر ایران به نام جمیله خانم دختر حسین قلی خان نظام‌العداله (ذوالفقاری) و توسط استاد اسماعیل ساخته شد. بنای مسجد مشتمل بر سردر ورودی با دو مناره كوتاه، صحن، شبستان تابستانی و زمستانی، حجره‌های متعدد جهت سكونت طلّاب علوم دینی و تزئینات كاشی‌كاری و گچ‌بری است.

به موجب وقفنامه این مسجد كه در ۲۲ ماه محرم سال ۱۳۲۶ هجری قمری تنظیم گردید، این بانوی مجلله كه قبل از اتمام و انجام ساخت بنا وفات نمود، دختر خود به نام قمرتاج خانم را به عنوان نخستین متولی آن برگزید.

معماری مسجد مدرسه خانم

مسجد و مدرسه خانم جایگاه خاص و منحصر بفردی در معماری ایرانی-اسلامی دارد و همین موضوع آن را به یكی از جاهای دیدنی استان زنجان تبدیل كرده است. در میان آثار تاریخی برجای مانده در كشور، این جایگاه خاص از یك سو از نقطه نظر سبك معماری، شیوه و تكنیك تزئینی است. كه به بهترین شكل گویای معماری دوره قاجار است. بررسی معماری بنای مسجد مدرسه خانم نشان می‌دهد كه بنای مزبور مسجد-مدرسه بوده و قسمت اعظم مساحت آن به فضای مدرسه اختصاص یافته است. بنا از آثار دوره قاجار است كه طبق كتیبه موجود در نیمه اول قرن چهاردهم ساخته شده است.

فضاهای تشكیل دهنده مسجد شامل صحن، شبستان تابستانی و زمستانی، حجره‌ها، سردر و دو مناره زیبا است. ورودی مسجد، دارای پلان U شكل است به‌طوری‌كه حس دعوت‌كنندگی را به افراد القا می‌كند. مسجد دارای دربی چوبی و همچنین طاق‌نماهایی در جداره‌ها با تزئینات آجر و كاشی است. قسمت مسجد بنا مناره‌هایی قطور و كوتاه بر فراز سردر دارد. كه تزیینات بدیع آجر و كاشی را در خود دارد و قابل مقایسه با مناره‌های مدرسه سپهسالار قدیم تهران است.

حجره های مدرسه

حجره‌های مدرسه در سه جبهه شمالی، شرقی و غربی بنا قرار گرفته‌اند و هریك ایوانچه ای در مقابل خود دارند. جبهه جنوبی حیاط شبستان طویلی دارد كه یك ردیف ستون آجری در میانه آن قرار دارد. اتاق در طرف شرقی شبستان فضای مدرسه است . از حیاط كوچك مجاور خود نور می‌گیرد.برای مثال تزیینات پركار بخش بزرگی از درب ورودی، سطوح فوقانی حجره‌های مشرف به میان‌سرا. نقوش هندسی موجود در آن‌ها و رنگ‌های استفاده شده در بنا به بهترین شكل گویای معماری عصر قاجاریه است.

نقوش هندسی مسجد مدرسه خانم در شهر زنجان، گل و بوته است. كه با رنگ‌های رایج در دوره قاجار یعنی رنگ‌های زرد، نارنجی، سیاه و سفید و صورتی رنگ‌آمیزی شده است. این مسجد مدرسه در بافت تاریخی شهر زنجان، نمایانگر معماری قاجاری است. میان‌سرای مسجد خانم هشت ضلعی است. كه در ضلع‌های شرقی، غربی و شمالی بنا ۱۲حجره برای سكونت طلاب علوم دینی ساخته شده است.

صحن مسجد

صحن مسجد خانم دارای هندسه هشت‌ضلعی است به‌طوری‌كه اطراف آن را دوازده حجره تشكیل داده است. صحن دارای حوضی زیبا در وسط، به همراه چهار باغچه درخت‌كاری شده در اطراف آن است. معماری به گونه‌ای است‌ كه فضایی مطلوب و دل‌نشین از تركیب فضای سبز در كنار كاشی‌های رنگارنگ به وجود آمده است. حجره‌های مسجد خانم كه محل اقامت طلاب علوم دینی بوده‌اند، در اضلاع شمالی، شرقی و غربی مجموعه، ساخته شده‌اند و دارای پنجره‌ها و درهای چوبی كنده‌كاری شده هستند. علاوه براین، به ‌اندازه دو پله با ازاره سنگی از سطح زمین فاصله گرفته‌اند.

شبستان

سردر شبستان از سمت میان‌سرا با كاشی‌های زرد رنگ خودنمایی می‌كند. فضای داخلی، دارای ستون‌هایی با طرح مارپیچ سنگی و همچنین جداره‌ها و طاق‌های نیم‌دایره آجری است. كاشی‌های استفاده ‌شده در این فضا، همانند جداره‌های خارجی با رنگ‌های متنوع و قاجاری در كنار آجر اجرا شده‌اند. داخل شبستان مسجد خانم، محرابی با طاق نیم‌دایره وجود داردكه با تزئینات شگفت و پركار، از كاشی ساخته‌شده، به‌طوری‌كه نگاه‌ها را به سمت خود هدایت می‌كند. مسجد مدرسه خانم در تاریخ دهم اردیبهشت ماه در سال ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۰۵۵ به‌عنوان یكی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد.

نحوه دسترسی

برای بازدید از مسجد مدرسه خانم بهتر است بدانید كه این بنای تاریخی در سبزه میدان شهر زنجان، خیابان قایمیه، كوچه فخیم‌الدوله قرار گرفته است.
آدرس : زنجان، خیابان امام، كوچه فخیم‌الدوله