كلیسای حضرت مریم عیسی لو در روستای عیسی لو به فاصلۀ دوازده كیلومتری از شمال شرق ارومیه واقع شده است . این روستا از توابع دهستان باش قلعۀ بخش مركزی شهرستان ارومیه است . در طول جغرافیایی ۰۶ و ْْ۴۵ و عرض جغرافیایی َ۴۱ و ْْ۳۷ قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۲۹۳متر است. روستا در دشتی معتدل و نیمه خشك واقع شده و حدود ۳۵ خانوار ترك و ارمنی در آن ساكن هستند. كه اغلب به كار دامداری، كشاورزی و باغداری اشتغال دارند. برخی از ارمنیان این روستا نیز، كه در شهر ارومیه ساكن شده اند. در فصل تابستان برای برداشت محصولات كشاورزی به روستا مراجعه میكنند. كلیسای حضرت مریم در ابتدای روستا و در ضلع جنوبی آن، در حاشیۀ شرقی جادۀ آسفالت، واقع شده و از چهار طرف به فضای باز منتهی میشود.
تاریخچه
كلیسا فاقد كتیبهای است كه حاوی تاریخ ساخت یا نام بانی آن باشد و اطلاعات مكتوب و مستندی در مورد تاریخ ساخت آن در دست نداریم. هرچند احتمال وجود كتیبه منتفی نیست اما به دلیل تخریبهای صورت گرفته و بیتوجهی اثری از آن برجای نمانده است. محققان ایتالیایی، كه در مورد این كلیسا تحقیق كردهاند، تاریخ احتمالی ساخت آن را قرن هفدهم میلادی دانستهاند. مصالح به كار رفته، شیوۀ ساخت و شباهت نقشۀ بنا با كلیساهای منطقه همچون كلیسای حضرت مریم قرهقیز، حضرت مریم نخجوان تپه و سورپ سركیس عیسی لو و نیز استفاده از سرستونهای چوبی به شیوۀ ایونیك، كه خصیصۀ عمدۀ كلیساهای قرن هفدهم و هجدهم منطقه است، این نظریه را قوت میبخشد. گذشت زمان و بیتوجهی منجر به تخریبهایی فراوان در كلیسا شده به طوریكه بخش اعظمی از دیوار شمالی، محل ورودی و نیز پوشش سقف آن از بین رفته است.
مدارك مكتوب موجود دربارۀ این كلیسا شامل نام كلیسا، تاریخ احتمالی ساخت، نوع پوشش و وضعیت كنونی آن را به صورت بسیار مختصر گروه مهندسان معمار دانشكدۀ پلی تكنیك دانشگاه میلان ایتالیا ارائه كردهاند.[۲۱] تا كنون طرح، تصویر یا نقشهای از آن منتشر نشده است.
توصیف كلی بنا
كلیسای حضرت مریم عیسی لوی زمی شامل تالاری است مستطیل شكل و منفرد به مساحت حدود ۸۸ متر مربع در ضلع جنوبی و ابتدای ورودی روستای عیسی لو كه دیوار شمالی آن به دلیل بی توجهی تخریب شده است.
مصالح
این كلیسا با خشتهایی با ابعاد ۱۰×۲۰×۲۰ سانتیمتر و لاشه سنگ به منزلۀ مصالح اصلی و گچ و چوب به منزلۀ مصالح فرعی ساخته شده است.
نقشه
كلیسای حضرت مریم عیسیلو مشتمل بر نمازخانهای است مستـطیل شكـل بـه ابعـاد ۵/۷ × ۵/۱۲ متر و با ارتفاع پنج متر. این كلیسا در حدود یك متر بالاتر از زمینهای اطراف ساخته شده و به مانند كلیسای حضرت مریم نخجوان تپه دارای یك ورودی اصلی در ضلع شمالی است كه متأسفانه این ورودی به همراه بخش اعظمی از دیوار شمالی تخریب شده و تنها اثر اندكی از آن به جای مانده است. كلیسا به شیوۀ بازیلیك تك ناوی و ستوندار ساخته شده و دو ستون دارد. بنا دارای محوری شرقی ـ غربی است . محراب آن شكل مستطیلی دارد و در منتهیالیه بخش شرقی و بالاتر از سایر نقاط ساخته شده است.
به دلیل تخریبهای فراوان تعیین میزان اختلاف سطح بین بخش محراب و دیگر بخشها میسر نیست. همانند بیشتر كلیساهای ایران، این كلیسا نیز دارای دو اتاق جانبی در دو جناح محراب است. اتاقها فضایی مستطیل شكل دارند و ورودی آنها باریك و كم ارتفاع ساخته شده است.
نماهای خارجی
نمای خارجی دیوار شرقی كلیسا فاقد تزیینی خاص است و با خشت ساخته شده و به ورودی آن اندود نازكی از كاهگل كشیدهاند. در این ضلع، سه نورگیر با طاق تخت برای افزایش نور محل محراب و اتاقهای جانبی ساخته شده است. نمای خارجی دیوار جنوبی كلیسا نیز دارای اندود كاهگل است كه در برخی قسمتها ریختگی دارد. در این بخش، دو نورگیر با طاق تخت تعبیه شده. نمای خارجی دیوار غربی كلیسا نیز دارای اندود كاهگل است. این ضلع نورگیر ندارد. دیوار خارجی شمالی نیز تخریب شده است.
نماهای داخلی
نمای داخلی دیوارهای كلیسا ساده و بدون پیرایه است و تزیین خاصی در آن دیده نمیشود. دیوارهای این بخش با اندود كاهگل پوشیده شده و بر روی آن لایۀ نازكی از گچ كشیدهاند. متأسفانه، در بیشتر قسمتها اندود گچی ریخته است. در دیوار غربی، طاقچۀ كوچكی برای نگهداری اشیاء تعبیه شده است. طاقچۀ دیگری نیز در دیوار جنوبی ساختهاند. بر بالای محراب، كه در انتهای بخش شرقی قرار گرفته، قوس كمانی زیبایی ساخته شده و در ضلع شمالی و جنوبی محراب نیز دو طاقچۀ كوچك با طاق چیلهای ایجاد كردهاند.
پوشش سقف كلیسا مسطح وچوبی است. این پوشش در محل عوام به كلی ریخته و در اثر این ریزش الوار سقف درون كلیسا پراكنده شده. تنها بخشی كه قسمتی از آن هنوز پابرجا مانده اتاقهای جانبی و محراب است. بنا ستونهایی چوبی و استوانهای داشته كه در امتداد هم قرار گرفته بودند و متأسفانه، به دلیل ریزش سقف این ستونها نیز درون فضای داخلی كلیسا افتادهاند. این ستونها دارای سرستونهای چوبی به شیوۀ ایونیكاند و بر روی آنها تصاویر كنده شدۀ صلیب دیده میشود.
علاوه بر ویرانیهایی كه به طور طبیعی و در اثر عوامل جوی در كلیسا صورت گرفته تخریبهای عمدی فراوانی هم به دست قاچاقچیان آثار فرهنگی در كلیسا ایجاد شده است. گودال بزرگی در محل محراب و گودال دیگری نیز در كنار دیوار غربی كنده اند و همین عامل باعث تسریع روند تخریب بنا شده است. كلیسا در وضعیت نامناسبی قرار دارد و نیازمند مرمتهای اساسی و زود هنگام است و در صورت بیتوجهی طی سالهای نه چندان دور به كلی ویران میشود و اثری از آن برجای نخواهد ماند.