كلیسای گئورك مقدس ارومیه

كلیسای گئورك مقدس ارومیه در روستای گردآباد از توابع شهر ارومیه در استان آذربایجان غربی واقع شده است .این كلیسا در قرن هفدهم میلادی توسط ارامنه ساكن همان روستا بنا شده است. پلان كلیسا مستطیلی شكل بوده و در جهت شرق به غرب است و سقف و گنبد آن برشش ستون در سه ردیف دوتائی قرار گرفته است. ورودی اصلی كلیسا در سمت غربی آن قرار داشته و در دو سمت محراب كه در سمت شرق بنا قرار دارد دو اطاق چهار گوش بنا شده است. مصالح بكار رفته در ساخت این كلیسا آجر و خشت است. سطح داخلی كلیسا با گچ و سطوح خارجی آن با كاهگل پوشانده شده است. گنبد مخروطی شكل كلیسا دارای چهار نورگیر بوده و در هر یك از دیوارهای شمالی و جنوبی نیز سه نورگیر تعبیه شده است.

اطلاعات جغرافیایی

روستای گردآباد در فاصله حدود شش كیلومتری شمال غربی ارومیه، در جانب شرقی جاده اصلی ارومیه نوشین شهر (كارخانه قند) واقع شده است. این روستا از توابع دهستان نازلوچای جنوبی بخش مركزی ارومیه و در طول جغرافیایی ’۰۳، ̊۴۵و عرض جغرافیایی ’۳۸ ،̊ ۲۷واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۱۱ متر است.

روستا در حاشیه جاده، در دشتی معتدل و نیمه خشك قرار گرفته است و رودخانه قودوق بوغان از جنوب آن می گذرد. در این روستا، حدود ۸۶ خانوار اعم از آذری، آشوری، ارمنی و كرد (از قبیله شكاك) ساكن هستند كه اغلب به دامداری و باغداری اشتغال دارند. كلیسای تاریخی سورپ گئورگ در حیاطی بزرگ، كه فاقد شكل منظم هندسی است، واقع شده است. جاده فرعی آسفالته ای در جهت شمالی كلیسا به طرف روستای عربلوی یكان كشیده شده. و در جانب غربی آن كوچه ای به طرف مركز روستا امتداد دارد. كلیسا از سه جهت جنوبی، شمالی و غربی بدنه آزاد دارد . تنها قسمتی از دیوار شرقی آن با بنای مجاور تلفیق شده است. در ضلع جنوبی حیاط نیز، دفتر نمایندگی خلیفه گری در روستای گردآباد و زمین ورزشی واقع شده است.

تاریخچه بنا

كلیسا فاقد كتیبه ای است كه حاوی تاریخ ساخت یا نام بانی آن باشد و در مورد تاریخ دقیق ساخت آن اطلاعات مكتوب و مستندی در دست نیست. محققان ایتالیایی، كه كلیسا را مورد مطالعه قرار داده اند، تاریخ احتمالی ساخت آن را قرن هفدهم میلادی می دانند. گذشت زمان منجر به تخریب های زیادی در دیوارهای جنوبی، شمالی و غربی كلیسا شده است. این صدمات را گاه اهالی روستاها و بعضاً خلیفه گری كل ارامنه آذربایجان مرمت كرده اند و همین مرمت های غیر اصولی و غیر فنی اصالت بخش های عمدهٔ كلیسا را از بین برده است.

اخیراً هم (بهار۱۳۸۳)، مرمت های اساسی از سوی اداره میراث فرهنگی آذربایجان غربی در آن صورت گرفته است. در محل ورودی كلیسا، كتیبه ای به خط ارمنی نصب شده است كه بر اساس آن خانوادهٔ آنانیاندر سال ۱۹۷۰ هزینهٔ تأمین نور كلیسا را تقبل كرده اند. در جانب جنوبی ورودی كلیسا نیز، مقبرهٔ خلیفه هوهانس گاسپاریان واقع شده است. امروزه از این كلیسا به طور منظم برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده می شود.

تحقیقات درباره بنا

مدارك مكتوب موجود درباره این كلیسا شامل ارائه توضیحات بسیار مختصر و غیر فنی گروه مهندسان معمار دانشكدهٔ پلی تكنیك دانشگاه میلان ایتالیا در چارچوب سلسله مطالعات گستردهٔ آنها به روی معماری مذهبی ارامنه در ایران است. این مدرك شامل نقشه بنا و چند تصویر از قسمت های مختلف كلیساست كه دانشكده معماری دانشگاه میلان آن را ارائه كرده است.

معماری بنا

مصالح بكار رفته

مصالح به كار رفته در ساخت این بنا شامل خشت و گچ است كه در طی مرمت ها از آجر و سنگ های تراش خورده ورقه ای نیز به منزلهٔ مصالح فرعی استفاده كرده اند.

نقشه

كلیسای سورپ گئورگ مشتمل بر نمازخانه ای است مستطیل شكل به ابعاد ۵/۱۲ x 5/22 و مساحت ۲۸۱ متر مربع . این بنا دارای محور اصلی شرقی غربی است و انتظام اجزاء و عناصر آن بر اساس این محور كه منطبق با جهت محراب است صورت گرفته و نقشه نسبت به محراب حالت تقارن دارد. كلیسا یك ورودی اصلی در ضلع غربی دارد. این ورودی، كه بر طبق آموزه های مذهبی مسیحی راه دخول به كلیساست، به روی محور اصلی شرقی غربی و درست در مقابل محراب واقع شده است. ورودی رواقی با دو ستون مربع شكل دارد و سطح آن پایین تر از سطح زمین های اطراف است و ورود به كلیسا با چند پلهٔ كوچك امكان پذیر می شود .

این كلیسا نیز همچون بیشتر كلیساهای آذربایجان به شیوه بازیلیك سه ناوی و ستون دار ساخته شده است و صحن اصلی داخلی كلیسا با شش ستون، كه در دو ردیف موازی كنار هم قرارگرفته اند، به سه ناو تقسیم می شود . ناو اصلی میانی و نواهای فرعی جانبی اش ناو میانی به دلیل پذیرش عبادت كنندگان بیشتر بزرگ تر ساخته شده است. محراب مستطیل شكل كلیسا در منتهی الیه بخش شرقی و هم عرض ناو میانی و در راستای آن ایجاد شده است. قرارگرفتن محراب در منتهی الیه شرقی بدنه كلیساها اصلی است كه بسیاری از كلیساهای جهان از آن تبعیت می كنند و بنابر نظر بیشتر محققان این مسئله از آیین میترا به مسیحیت راه یافته، یعنی همان سمتی كه مهرابه های مهرپرستان در آن جهت ساخته می شد تا اولین پرتو خورشید وارد آن شود.

محراب

در دو سمت محراب همچون اكثر كلیساهای منطقه دو اتاق تعبیه شده است. در زبان ارمنی، به این اتاق ها آوانداتون، به معنی محل امانت، می گویند. معمولاً در اتاق جانبی جنوبی، وسایل كشیش و در اتاق جانبی شمالی، اشیائ و لوازم مورد استفاده در مراسم مذهبی نگه داری می شود.

در این كلیسا نیز، به لحاظ كاركرد سه بخش دارد: محل عوام، محل سرود خوانان و محراب. تفكیك حریم این سه بخش با ایجاد اختلاف سطح مابین آنها صورت گرفته است. به طوری كه سطح محل سرودخوانان بالاتر از سطح محل عوام و سطح محراب بالاتر از سطح محل سرود خوانان واقع شده است . فضای اصلی و وسیع تر به منظور ایجاد گنجایش بیشتر به محل عوام اختصاص یافته است.

نماهای خارجی

كلیسای سورپ گئورگ از لحاظ به كارگیری تزیینات معماری فقیر است. نمای خارجی دیوار غربی، كه رواق ورودی را در بر می گیرد، آجری است. این رواق دارای دو ستون آجری مربع شكل و سه قوس رومی در جهت های جنوبی، غربی و شمالی است. در محل پشت بغل قوس غربی رواق، صلیبی با آجر لاجوردی رنگ نصب شده است . در دو طرف رواق دو خاچكاربا سنگ مرمر نارنجی رنگ بر بدنهٔ دیوار و به ارتفاع كمی از سطح زمین نصب شده است. خاچكار شمالی یك صلیب بزرگ و پنج صلیب كوچك و خاچكار جنوبی نیز یك صلیب اصلی بزرگ و دو صلیب كوچك مالتی در دو طرف دارد.

ورودی بنا

ورودی اصلی شامل طاق نمایی بلند با قوس رومی است كه در محل پشت بغل تزیینات آجركاری به شیوهٔ هره چینی دارد . در این ضلع، دو نورگیر برای تأمین نور داخلی كلیسا تعبیه شده است كه هر دو دارای قوس های رومی هستند. روبه روی دو ستون رواق، دو سنگ قبر به شكل قوچ نصب شده است كه روی یكی از آنها تاریخ ۱۸۹۳م حك شده كه به احتمال بسیار تاریخ فوت شخص مهمی است. ابعاد این قوچ سنگی ۱۳۰x40x70 و ابعاد قوچ سنگی دیگر ۱۵۰x50x60سانتی متر است.

نمای خارجی دیوار جنوبی كلیسا ساده و بدون پیرایه است و پوشش كاهگل ارزه دارد . این دیوار بخش اصلی كلیساست كه اصالت خود را حفظ كرده و كمتر شاهد تعمیر و مرمت در آن هستیم.

تنها سه نورگیر با قوس رومی و یك نورگیر كوچك تر با طاق تخت برای افزودن به نور داخلی كلیسا در این دیوار تعبیه شده است.

نمای خارجی دیوار شرقی كلیسا نیز بدون پیرایه و شامل دیوار خشتی با پوشش كاهگل است. تنها یك نورگیر در بخش محراب با طاق تخت در آن تعبیه شده. دیوار شمالی بیشترین تأثیرات را در اثر مرمت پذیرفته است. به طوری كه دیوار اصلی، كه از خشت بوده، برداشته و با آجر مرمت شده است. این دیوار نیز بدون پیرایه است و تنها سه نورگیر با طاق رومی در آن تعبیه شده است.