بنای مصلی مشهد با قدمتی بیش از ۳۵۰ سال در فاصله یك كیلومتری ضلع شرقی میدان پنجراه پائین خیابان معروف به نواب صفوی در كنار بلوار مصلی واقع شده است. ظاهرا در گذشته این بنا از نظر موقعیت در مكانی قرار داشته كه نظر هر مسافر یا زائر تازه وارد در عزیمت به مشهد مقدس را از بیرون حصار شهر به سوی دروازه پائین خیابان بخود جلب می‌نموده است. مصلی از نظر نقشه وطرح كلی ساختمان شامل ایوانی مرتفع و دو ایوانچه منتهی به فضاهای چهار ضلعی در طرفین بصورت قرینه است. كه ایوان آن رو به قبله و بر فراز فضاهای مربع یا رواق گنبدهایی كم خیز بنا شده است.
تاریخچه بنا
پیش از اینكه مصلی پایین خیابان در عهد صفوی ساخته شود، مصلی دیگری در بخش جنوب شرقی حصار وجود داشت. مصلی مذكور را در دوران تیموریان بنا نهادند و مورد استفاده مردم بود. در اوایل حكومت سلسله صفوی، لشگر ازبك‌ها همواره بخش‌هایی از خراسان را تهدید می‌كردند. به این ترتیب بود كه مصلی تیموری به مكان ناامنی تبدیل شد زیرا فاصله زیادی با شهر مشهد داشت. در زمان حكومت شاه سلیمان صفوی تعدادی از خیرین شهر مشهد مقدس پیشنهاد ساخت مصلی را ارائه دادند. یكی از این خیرین میرزا صالح نام داشت كه مدرسه‌های متعددی همچون مدرسه نواب را در مشهد ساخته بود.
مصلای مشهد را در گذشته با نام مصلای پایین خیابان می‌شناختند. همچنین امروزه هم بسیاری این نام را به كار می‌برند كه وجه تسمیه خیابان محل ساخت مصلی است. در واقع بالا خیابان خیابانی است بالای سر مبارك امام رضا (ع) بوده و پایین خیابان پایین پای حضرت قرار داشت.
معماری بنا
مصلی پایین خیابان مشهد ایوانی بزرگ و دو ایوانچه در اطراف خود دارد. این دو ایوانچه فضای مربع شكل متقارنی دارند. ایوان اصلی بنا رو به قبله بوده و بر روی فضاهای مربع یا رواق، گنبد هایی با خیز كم ساخته شده است. پوشش داخلی ایوان گنبد، با كاشی های دوران صفویه پوشیده شده و در داخل بنا نیز كتبه ای مزیین به مضامین آیات قرآنی به خط ثلث مشاهده می شود.
علاوه بر كتیبه های معرق كاری شده زیبا، تزییناتی مانند گچ كاری، مقرنس كاری و درود گری نیز در این بنا وجود دارد. تزیینات این بنا دارای نقوش اسلیمی بسیار ظریفی هستند. این نقوش یكی از ویژگی های معماری مصلی خیابان پایین می باشند. این طرح یك شمسه بزرگ مركزی دارد كه درست در تیزۀ ایوان جای گرفته. شمسه های دیگری نیز در پایین ایوان دیده می‌شوند. البته خطوطی مربوط به طرح های گره در دوران اسلامی نیز در این بنا وجود دارد كه بخشی اعظمی از آن ها بر اثر حملۀ روس ها به مشهد تخریب شده اند.
تنها محراب بنا در دیوار انتهایی ایوان رو به قبله ایجاد شده و علاوه بر دارابودن تزئینات متنوع نام معمار حاجی شجاع‌بنای اصفهان در كتیبه پیشانی آن نقش شده است در بخش انتهایی تزئینات لبه طاق ایوان ودر دو سوی آن اشعاری به فارسی با قلم شیوای نستعلیق به رنگ زرد بر زمینه آبی نگارش یافته كه ماده تاریخ ایجاد بنا در ابیات آن نهفته است. به استناد این كتیبه بنای مصلی در زمان شاه سلیمان از سلاطین صفویه در سنه ۱۰۸۷ ه. ق بنیان گردیده است.
معمار اصفهانی بنا
حاجی شجاع، بنای اصفهانی است كه وظیفه طراحی و معماری مصلای پایین خیابان مشهد را به عهده داشته است. نام این استاد زبردست را می توانید در قسمت پایین ایوان مشاهده كنید. وی از معماران معروف و برجسته قرن ۱۱ محسوب می شود و یكی از مرمت كنندگان بنای مسجد گوهر شاد پس از زلزله مخرب سال ۱۰۸۴ هجری قمری نیز می باشد. در انتهای ایوان محرابی وجود دارد كه با كتیبه ای تزیین شده است. روی همین كتیبه نیز سال دقیق ساخت بنا یعنی سال ۱۰۸۶ هجری قمری درج شده است. این سال مقارن با حكومت سلطان سلیمان صفوی بوده است.
نكته آخر
این مصلی در فاصلۀ یك كیلومتری از ضلع شرقی پایین خیابان و درست در حاشیۀ بلوار مصلی واقع شده است. در گذشته، این بلوار مكان رفت و آمد زائران و مسافران زیادی بود. به همین دلیل بنای مصلی خیابان پایین در گذشته نیز یكی از جاذبه های گردشگری شهر مشهد محسوب می شد. در حاضر نیز این مصلی یكی از میراث تاریخی و فرهنگی شهر مشهد است كه سالانه توجه بسیاری از زائران و مجاوران حرم رضوی را به خود جلب می كند.
به شما توصیه می كنیم كه در سفر خود به مشهد مقدس، از این مكان تاریخی جذاب دیدن كنید.
