تنگه هرمز

تنگهٔ هرمز آبراهی است بین استان هرمزگان ایران و استان مسندم عمان كه دریای عمان را به خلیج فارس می‌پیوندد. این گذرگاه یكی از راهبردی‌ترین مسیرهای بین‌المللی كشتیرانی در جهان به‌شمار می‌آید.طول این آبراه ۱۵۸ كیلومتر و عرض آن از بندرعباس تا راس شوریط در عمان بین ۵۶ تا ۱۸۰ كیلومتر می‌باشد.ژرفای تنگه هرمز از خلیج فارس بیشتر است و به دلیل شیب تند كف آن از قسمت شمال به جنوب متغیر است، به طوری كه نزدیكی جزیره لارك، در حدود ۳۶ متر و در ساحل جنوبی و در نزدیكی شبه‌جزیره مسندم به بیش از ۱۰۰ متر می‌رسد. در حالی كه حداكثر عمق آب در خلیج فارس ۹۰ متر است. قوس آن، رو به شمال و به طرف درون فلات ایران قرار دارد و در نتیجه بیشترین خط ساحلی آن در راستای كرانه‌های ایران قرار گرفته‌است.

موقعیت تنگه هرمز در نقشه ایران از دید امپراتوری عثمانی (۱۷۲۹ میلادی)
نام هرمز بنا بر منابع تاریخی در قدیم «هورموغ» بوده كه مغ در گویش بومی استان هرمزگان به معنای نخل است. از سویی این واژه می‌تواند از تركیب هور+موغ (موغستان) به معنی آبراهه موغستان (ایالت قدیم جنوب ایران یا میناب كنونی) ساخته شده باشد.شباهت ظاهری تلفظ امروزی یعنی هرمز با نام اهورامزدا سبب شده در میان عوام ارتباطی میان این دو نام تصور شود كه این تصور مبنایی در شواهد تاریخی ندارد. افزون بر آن، مختصرشدهٔ نام اهورا مزدا، هرمَزد (hormazd) با فتح میم است و با تلفظ هرمُز (hormoz) تفاوت دارد.

تنگه هرمز در طول تاریخ شاهد منازعات بین‌المللی بسیار میان پادشاهان ایران همچون نادرشاه و شاه عباس بزرگ و محمدرضا شاه پهلوی و نظام جمهوری اسلامی ایران با بیگانگان همچون اسپانیایی‌ها، پرتغالی‌ها، بریتانیایی‌ها و آمریكایی‌ها بوده‌است.تنگه هرمز دومین تنگه بین‌المللی شلوغ دنیاست. هر روز حدود ۱۶٫۵ تا ۱۷ میلیون بشكه نفت خام (برآورد ۲۰۰۶) كه معادل ۴۰ درصد كل نفت حمل شده توسط كشتی‌های نفت‌كش و نزدیك به ۲۵ درصد كل عرضه جهانی نفت است. حدود ۶۸ درصد ذخایر شناخته‌شده نفت و گاز طبیعی دنیا در خلیج فارس قرار دارد و امنیت تنگه هرمز نقش كلیدی در تأمین بی‌وقفه انرژی دنیا دارد. بیشتر این نفت به بازارهای آسیا، ایالات متحده و اروپای غربی می‌رود و ۷۵ درصد نفت خام ژاپن از این مسیر وارد می‌شود. بیشتر صادرات نفت خام در مسیرهای بسیار طولانی از طریق نفت‌كش‌های بسیار بزرگ انجام می‌شود كه توانایی حمل بیش از دو میلیون بشكه در هر سفر دارند.

حكومت ایران در موارد متعددی در پاسخ به اعمال تحریم‌های آمریكا و غرب علیه ایران توسط مسئولین حكومت ایران تهدید به بستن تنگه هرمز كرده‌است. بر اساس یك سناریو این كار از طریق مینگذاری سطح دریا و سپس استفاده از موشك‌های ضدكشتی كروز و زیردریایی‌های كوچك برای اختلال در عملیات مین‌روبی انجام می‌شود. به گفته جامعه اطلاعاتی آمریكا، ایران توانایی بستن تنگه هرمز را برای مدت كوتاهی دارد. با این حال برخی چنین عملی را غیرمنطقی می‌دانند چرا كه تقریباً تمام نفت ایران از طریق این تنگه صادر می‌شود و دولت آمریكا نیز انتظار عملی شدن چنین تهدیدی را ندارد چرا كه بیشترین آسیب را به خود ایران وارد خواهد كرد.

نظام حقوقی تنگه هرمز
در مورد وضعیت حقوقی تنگه هرمز هیچ گونه معاهده خاصی بین ایران و عمان وجود ندارد در نتیجه با استنباط از مفهوم مخالف بند ج ماده ۳۵ كنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریاها این تنگه تابع مقررات عهدنامه یادشده است و در شرایط صلح، كلیه كشتی‌های نظامی و بازرگانی از حق عبور ترانزیت برخوردارند (گرچه این حق همواره مورد اعتراض ایران و عمان بوده‌است). اما در شرایط جنگی مقرارات حقوق جنگ حاكم است كه بر اساس آن اگر یكی از دو كشور ایران یا عمان درگیر جنگ باشند از حق بازرسی كشتی‌های عبوری برخوردارند. ایران از این حق در دوران جنگ به خوبی استفاده كرد.
رژیم حقوقی مربوط به عبور بی‌ضرر از تنگه‌های مورد استفاده كشتیرانی بین‌المللی مشابه رژیم حقوقی عبور بی‌ضرر از دریای سرزمینی نیست و دول همجوار تنگه‌های مورد استفاده كشتیرانی بین‌المللی حق ندارند كه عبور دیگران را از آن به حال تعلیق درآورند.

در داخل تنگه هرمز سه قسمت ۱) آب‌های سرزمینی ایران (۱۲ مایل دریایی یا ۲۲ كیلومتر از ساحل ایران)، ۲) آب‌های سرزمینی عمان (۱۲ مایل دریایی یا ۲۲ كیلومتر از ساحل عمان) و ۳) آب‌های آزاد (۳ كیلومتر از میان آب‌های سرزمینی ایران و عمان) وجود دارد. دولت ایران نمی‌تواند برای بخش‌های دیگر تنگه هرمز هیچگونه اعمال كنترل، نظارت یا مسدود كردن، حتی بابت بهبود جریان عبور كشتی‌های دیگران تعیین كند. قابل توجه است كه قسمت عمده طرح‌های تفكیك تردد كشتی‌ها در داخل تنگه هرمز در طرف عمانی تنگه هرمز قرار گرفته‌است.

در مورد عبور بی‌ضرر از تنگه‌های مورد استفاد كشتیرانی بین‌المللی، اختلافی در تفسیر حقوق دولت ساحلی و حقوق دولت‌های صاحب پرچم كشتی‌های عبوری تجاری یا نظامی وجود ندارد. بر این اساس دولت‌های ساحلی، صاحب منطقه خود در داخل تنگه هستند و می‌توانند در آنجا هرگونه بهره‌برداری انجام بدهند ولی حق تعلیق عبور دیگران و ایجاد مزاحمت برای اعمال حق عبور بی‌ضرر توسط آنها را ندارند.

جزایر
در تنگه هرمز چهار جزیره ایرانی هرمز، قشم، لارك و هنگام قرار دارد.