طاق شیرین و فرهاد برای دوستداران تاریخ، یادآور افسانه‌های ایران باستان و نماد فداكاری و آرامش‌خواهی فرهاد برای شیرین لقب گرفته است. طبق روایات شفاهی مردم محلی، بنای طاق در موقع گذر شیرین و فرهاد از این منطقه بنا شده و نقل است. كه فرهاد در كمتر از یك نیم روز برای استراحت شیرین این بنا را برپا كرد و به همین دلیل اكثر مردم محل این بنا را با نام طاق شیرین می‌خوانند. اما به نظر می‌رسد از پادگان‌هایی است كه در مسیر راه‌ها می‌ساختند. بنا به نظر برخی از باستان‌شناسان، این بنا نیایشگاهی است كه در زمان اشكانیان برای پرستش مهر میترا ساخته شده است. بیشتر باستان‌شناسان نیز معتقدند این بنا برای نگهبانی از مویرگ‌های جهان راه ابریشم بوده است.
قدمت بنا
این بنا مربوط به دوره ساسانیان است كه در منطقه تنگ كوشك روستای چهل زرعی از توابع بخش زرنه شهرستان ایوان قرار دارد. این بنا از نوع طاق‌های سنگی است كه اولین بار در سال ۱۳۷۹ خورشیدی طی برنامه‌ای پژوهشی و مرمتی از زیر خاك بیرون آمد. اساس این بنا را طاقی سنگی با پلانی مربع شكل تشكیل می‌دهد. كه به دلیل وجود یك اتاقك نیمه زیرزمینی در آن، به نام طاق خوانده می‌شود. این بنا تماماً از سنگهای حجیم تراش‌خورده تشكیل شده كه به صورت خشكه‌چین و بدون ملاط و به صورت رَج به رَج بر روی هم قرار گرفته‌اند. تغییر حالت پشت بام طاق از هلالی به حالت مسطح و یكنواخت، مهم‌ترین تفاوت این بنا با طاق‌های دیگر است كه شیوه معماری آن را منحصر به فرد می‌سازد.
با عنایت به ویژگی های معماری اثر، مصالح ساخت و چگونگی اجرای آن. می توان این اثر را با بناهای سنگی چون بنای تاریخی پاطاق سرپل ذهاب كرمانشاه و دیگر بناهای سنگی در غرب كشور در مسیر راه های باستانی مربوط به دوره ساسانی مقایسه كرد. هرچند در باور مردم بنا را به شیرین و فرهاد نسبت می دهند. اما واقعیت آن است كه به عنوان یك بنای بین راهی حكومت، برای انجام كنترل ایاب و ذهاب و تردد و امنیت كاروانیان مورد استفاده قرار گرفته است.
معماری بنا
تاق شیرین یك اتاقك نیمه زیرزمینی به طول ۳۲۰ سانتیمتر و عرض ۲۹۰ سانتیمتر و ارتفاع ۲۲۰ سانتیمتر از كف طاق است. كه در سطح تحتانی دیوار شمالی آن دریچه ای با پوشش بدون دور (تخت) به ابعاد ۱۰۰ × ۱۴۵× ۶۴ سانتیمتر تعبیه شده است. ورودی بنا در بخش جنوب شرقی با پوشش بدون دور (تخت) و به ابعاد ۱۲۵ ×۱۳۰ ×۸۰ سانتیمتر است. شیوه ساخت تاق شیرین با دیگر بناهای هم عصر خود متفاوت است. بدین صورت كه ابتدا محل احداث بنا در شیب طبیعی كوهپایه انتخاب، سپس سطح شیب دار را رو به شرق برش داده و بیش از نیمی از بنا را در درون برش ایجاد شده ساخته اند. تنها بخش بیرونی بنا شامل سقف پلكانی و دو طرف درگاه دارای منظر بیرونی است.
دیوارهای بنا در سه جهت شمال، جنوب و غرب محصور در برش احداث شدهٔ تپه است. بصورتی كه بخش تراش خوردهٔ سنگ ها در نمای داخلی و بخش نتراشیده در برش دیواره قرار گرفته است. نوع تاق را تاق آهنگ یا گهواره ای می گویند كه خاص دوران تاریخی ساسانیان است. مصالح ساخت این بنا را تماماً سنگ های حجیم تراش خورده تشكیل داده كه به صورت خشكه چین و بدون ملات و به صورت رج رج بر روی هم قرار داده اند. برش دادن تپه نیز بخاطر وضعیت ساخت بنا و جلوگیری از ریزش آن بوده است.
طاق بنا
سازندگان بنا پس از احداث دیوارها، با یك حركت دقیق و محاسبه شدهٔ هندسی و معماری در ارتفاع ۱۱۰ سانتیمتر خیز تاق را شروع كرده. و پوشش بنا را با قرار دادن سنگهای تراش خورده به صورت عمود در كنار هم به صورت طاق گهواره ای یا آهنگ در ارتفاع ۲۲۰ سانتیمتر به وجود آورده اند. بزرگترین قطعه سنگ بكار رفته در این بنا، در سردر به ابعاد ۷۲ × ۵۵ ×۱۳۲ سانتیمتر و كوچكترین آن به ابعاد ۲۶ × ۲۴ سانتیمتر در دیواره بنا بكار رفته است. بنای تاق در فضای داخلی كاملاً یكنواخت، ساده و بدون هرگونه تزئین است. در سطح داخلی بنا در حال حاضر كفی موجود نمی باشد. تنها بخش نعل درگاهی با پوششی از سنگ های تخت لاشه ای از جنس صخره های بالا دست بنا پوشیده شده است.
كف بنا
برای كشف كف احتمالی بنا، گمانه ای درضلع شمال غربی سطح داخلی و در مجاورت دیوارهای شمال و غرب ایجاد گردید. اما اثری از كف بدست نیامد. براساس شواهد موجود، احتمالاً كف بنا را چون نعل درگاهی از سنگ های لاشه ای تخت كف سازی نموده بوده اند. كف كنونی بنا شامل شن و خاك به صورت فشرده و كوبیده شده است. در بنا تاق مذكور، معماران با بكار بردن تنها ۱۷۵ قطعه سنگ تراش خورده، دیوارها و تاق گهواره ای را احداث نموده اند.
سنگ های بكار رفته در بنا در هر رج، در ارتفاع یكسان و در یك خط تراش خورده اند. سنگ ها با طول های متفاوت بدون ملات، زبانه یا چفت و بند بر روی هم قرار گرفته اند. تاق شیرین در پای دامنهٔ شرقی ارتفاعات صخره ای از نوع سنگ های لاشه ای قرار گرفته و به علت قرارگیری در مسیر فرسایش صخره های متلاشی شده، مدام در معرض مدفون شدن قرار داشته است.
پشت بام بنا
آنچه كه شیوهٔ معماری تاق شیرین را منحصر به فرد نموده، طراحی پشت بام تاق به صورت مسطح و یكنواخت به جای فرم هلالی است. با بازخوانی و احیاء پشت بام بنا مشخص شد كه دور تا دور پشت بام بنا، یك مربع كامل در حاشیه تاق گهواره ای به ابعاد ۵۳۰ × ۵۳۰ سانتیمتر و در ارتفاع ۱۸۰ سانتیمتر ساخته شده، به صورتی كه پوشش پلكانی شامل چهار پله بر روی هم قرار گرفته اند.
در ردیف دوم و سوم پلكان، سنگ ها نسبت به ردیف زیرین ۱۹ تا ۲۰ سانتیمتر به طرف داخل عقب نشینی دارند. این فاصله در هر دو ردیف با قلم شانه ای در یك خط افقی به صورت سرتاسری ایجاد شده است. در ردیف چهارم كه آخرین ردیف است، ضمن رعایت همه موارد مذكور از سنگ های بزرگتری استفاده شده است. با این تفاوت كه عقب نشینی این ردیف از سنگ ها تنها ۵ سانتیمتر است.
تزئینات بنا
علاوه بر این، سنگ های ردیف آخر دارای آب پرهای حجاری شده، پردازش شده و صیقل داده شده است. در سطح فوقانی این ردیف از سنگها، آثار بستهایی فلزی از نوع دم چلچله ای دیده می شود كه با هدف تثبیت سنگ ها و استحكام پشت بام بنا تعبیه شده بوده است. در بخش غربی پشت بام به فاصلهٔ ۱۵۰ سانتیمتر از پلكان ردیف اول و در مجاورت برش ایجاد شده در تپه. برای پیشگیری از ریزش دیوارهٔ برش تپه، فرسایش خاك، و مدفون شدن ساختمان، دیواری به طول ۸ متر و ارتفاع ۱۵۰ سانتیمتر در جهت شمال به جنوب با استفاده از قلوه سنگ رودخانه ای و ملات شفته احداث شده است. این دیواره نیز در بخش هایی آسیب دیده بود كه بازسازی و مرمت گردیده است.
نحوه دسترسی
این بنا در ایلام، شهرستان ایوان، بخش زرنه، روستای چهل زرعی، تنگ كوشك واقع شده است. این اثر تاریخی در محدوده منابع طبیعی و در منطقه گرمسیری ایوان قرار دارد.
