بقعهامامزاده اسماعیل قزوین ، پسر امام جعفر صادق ( ع ) ، در خیابان انصاری شهر قزوین قرار دارد . بنای بقعه امامزاده اسماعیل قزوین در دو طبقه شامل فضای اصلی حرم ، چهار ایوان متصل در طرفین آن و فضاهای جنبی ایوان ها است . بر فراز حرم ، گنبدی قرار دارد كه روی آن كاشیكاری و زیر آن كاربندی و گچبری است . مدفن اصلی امامزاده در سرداب بقعه ، در زیر حرم قرار گرفته است . ایوان های شرقی و غربی به لحاظ شكل شبیه به هم هستند . ایوان های شمالی و جنوبی نیز طرحی یكسان و دو زاویه در طرفین دارند كه در ایوان شمالی این زاویه ها پوشش شده و دو ستون پوشش ، آن را تحمل می كنند .یكی از پدیده هایی كه از جنبه های تاریخی، هنری، مذهبی و اجتماعی در معماری اسلامی نقش داشته و امروزه، پس از مساجد بیشترین تعداد را دارند.، آرامگاهها و بقاع متبركه است، پدیدهای كه در فرهنگ ایرانی سابقهای طولانی دارد و كمتر شهر ایرانی است كه سهمی از چنین بناهایی نداشته باشد. معمولا در هر دوره ساخت مقابر، ارتباط مستقیم با متوفا داشته است. افرادی عادی از مقابر ساده و افراد نامدار از مقابر ویژهتری برخوردار بودهاند.
از سده ی اول تا سوم هجری هیچ آرامگاهی در ایران را كه بتوان تاریخ معینی به آن نسبت داد، باقی نمانده است. شاید بتوان تدفین هارون الرشید در خراسان را آغازگر سنت آرامگاهسازی دانست كه خود زیربنای تكوین بزرگترین بنای آرامگاهی ویژهی شیعیان در مشهد بود. پس از شهادت امام رضا (ع)، ایشان در همان مكانی كه هارون الرشید مدفون شده بود، به خاك سپرده شدند.
از سده ی چهارم هجری به بعد شاهد ظهور و گسترش بناهای آرامگاهی در نقاط مختلف هستیم. ازدلبایل این گسترش میتوان به مهاجرت امامزادگان و سادات به ایران و شهادت یا مرگ آنان در آنجا و همچنین سلسلهها و نهضتهای شیعی، زیارت آرامگاههای فرزندان علی (ع) رابا اهمیت میدانستند و تلاش میكردند به اماكن سنتی و كهن ایران جلوهی اسلامی ببخشند. همین شیوه از ایران به سرزمینهای غرب اسلامی، مخصوصا مصر در عصر فاطمی انتقال یافت.
با وجود اهمیت بقاع متبركه (امامزادگان) در میان شیعیان ایران، اطلاعات جامع و كاملی از این بقاع متبركه وجود ندارد. شهرستان قزوین نیز از این قاعده مستثنی نیست. امامزادگان و بقاع متبركهی چندی در این شهر وجود دارد كه به بررسی و معرفی یكی از مهمترین آنها – امامزاده اسماعیل قزوین – میپردازیم.
موقعیت مكانی
امامزاده اسماعیل قزوین در چهارراه شهربانی قزوین و در ابتدای كوچهی تنگ و تاریكی است كه اولین كوچهی خیابان شهید انصاری (كوروش سابق) به شمار میآید. در قسمت شمال غربی، مسجد جامع قزوین، و در شمال آن خیابان پیغمبریه و «بقعهی چهار انبیاء» (سلام الله علیهم) قرار دارد. این آرامگاه در دوران صفویه در حاشیهی غربی میدان شاه بوده است، اما پس از تخریب این میدان و پس از خانهسازی زمینهای میدان، این بقعه در كنار كوچهای واقع شده كه پشت به خیابان شهدا (سپه سابق) است.
فضای داخلی
با عبور از كفشكنهای غربی و شرقی ایوان جنوبی، وارد فضای آن میشویم. بخش لبهی ایوان رو به حیاط جنوبی به ارتفاع ۵۰ سانتیمتر با نردهی آهنی به صورت حفاظ قرار گرفته است كه فضای حیاط را از ایوان جنوبی جدا میكند. بخش قوس ایوان نیز با پنجرهای شیشهای از فضای بیرونی جدا میشود. ازارهی داخلی ایوان تا ارتفاع ۱ متر با كاشیهای زیبای هفت رنگ تزیین شده است. از بالای قسمت ازارهی ایوان تا بالای درگاهی ایوان با گچ به صورت ساده مزین شده است. قوس ورودیهای غربی و شرقی ایوان، چفد نیمدایرهای (بیزكند) است كه با گچ به صورت ساده اندوه شده است. از این ورودیها به صورت مستقیم به اتاقهای جنبی امامزاده نیز راه است. از بخش بالای درگاهی به عرض ۲۰ سانتیمتر گچبری با نقش گل و بته در زمینهی خاكستری، بدنهی ایوان را دور میزند؛ همچنین این گچبری، لبهی زیر قوس ایوان را نیز مزین میكند. زیر قوس ایوان با مقرنسهای بسیار زیبا با پوشش گچ سفید رنگ به طرز هنرمندانهای جلوه میكند. در دیوارهی جنوبی ایوان در چوبی قرار گرفته است كه مستقیما به فضای گنبد خانه میرسد.
دربارهی درهای چوبی اطراف گنبد باید گفت كه دو در جنوبی و شمالی گنبد خانه جدیدتر و بسیار زیبا است و گرههای چوبی دارد و دور تا دور آن اشعاری در مدح امامزاده در مدح امامزاده اسماعیل نوشته شده و سال ساخت بروی آن حك شده است. بر روی در شمالی چنینی آمده است: «ادخلوها سلمه مبین، سلام المرسلین سلام علی من اتبع الهدی. هزار و چهارصد و یك به هجری قمری، شد این خجسته التفات حق تكمیل. در این حرم شده مدفون به رفعت و به جلیل، امامزاده والامقام اسماعیل، سرور سینهی زهرا پناه اهل والا به تاریخ ۱۴۰۱ قمری، ۱۳۵۹ شمسی». و در آستانهی بالای در ورودی جنوبی نوشته شده: «با ذكر مصایب و مناقب اهل بیت، علیهمالسلام، اسلام زنده است (امام خمینی). این درب مطهر سنهی ۱۴۰۲ هجری بر این سال ۱۳۶۰ شمسی در اصفهان به اتمام رسید».
در غرب گنبد خانه دری است كه به یك هال كوچك، كه به حسینیهی جدید الاحداث متصل است، گشوده میشود. فاصلهی این هال و حسینیه ارسی چوبی زیبایی است. قدمت در به دوران صفویه برمیگردد و جوبی است و دارای شیشههای رنگی زیبا كه حال و هوای حسینیهی جدید الاحداث را دگرگون كرده است. در شرقی كه به ایوان شرقی گسترده میشود. نیز قدیمی است. قسمت بالای درگاه پنجرههای ارسی مانند دارای شیشههای رنگی است كه چوبی بوده و مربوط به دورهی صفوی است.
بنای اصلی، كه همان گنبدخانه است، دارای پلانی صلیبی است. ازارهی گنبدخانه به ارتفاع تقریبا ۱ متر با كاشیهای آبی و سفید با نقوش بته جقه مزین شده است. بخش بالای ازارهی گنبدخانه را گچبریهای سفیدی با نقش گل و گیاه در زمینهی خاكستری – آبی دربرگرفته است، كه در بعضی جاها از قطعات آیینه در بین گچبریها استفاده شده است. دركنجهای دیوارهی دور تا دور گنبد خانه، قابهای كوچكی به صورت فرورفتگی در دیوار ایجاد شده است كه با مقرنس تزیین شدهاند؛ این فرورفتگیها در چهار جرز قطعه گنبدخانه تكرار شده است. دور تا دور زیر قوس گنبد در زیر پایههای كاربندی، كمربندی آبی است كه برروی آن سورهی جمعه به خط ثلث سفید بر زمینهی آبی لاجوردی گچبری شده است.
بالای هر فضای مستطیل شكل ورودی ایوانها،قوس جناغی (پنج او هفت) وجود دارد. سطح این قوسها نیز تماما با گچبریهای زیبا مزین شده است. نقوش بیشتر گل و گیاه است كه بعضا آیینه نیز در حاشیهی گچبریها به كار برده شده است. اطراف پنجرههای دیوارهی رو به فضای گنبدخانه قوسها نیز گچبری شدهاند كه موضوع گچبریها با نقش فرشتهی بالدار و بته جقه است.
از قسمت بالای كتیبه در زیر قوس گنبد، بخش سه كنجیها و فیلپوشها آغاز میشود. فضای دوازده ضلعی گنبدخانه با كمك همین فیلپوشها و كاربندیها در بالا تشكیل دایره میدهند و گنبد بر روی فضای دایره سوار میشود. سقف گنبد از همان دورهی صفویه مزین به گچبری و آیینهكاری زیبایی است كه در طول زمان مرمت شده است. آخرین دورهی مرمت فضای داخلی پس از زلزله سال ۱۳۶۹ زنجان و گیلان است.
در وسط گنبدخانه، ضریح چوبی به ابعاد ۶۰ / ۳ متر در ۷۰ / ۲ متر قرار گرفته است. ضریح امامزاده پنجرهای است مسی با قاب چوبی ساخت اصفهان كه از دوران صفویه باقی است. داخل ضریح صندوق چوبی قرار گرفته كه با منبتكاری و گره چینی مزین شده است. زیر سقف ضریح، از داخل، با گره چینی و نقاشی مزین شده است و قسمت زیر گره چینی سقف كتیبهای نوشته شده است. روی كف گنبدخانه،دو دریچهی شیشهای در سمت شمال و جنوب ضریح وجود دارد كه ارتباط بصری با سردابهی امامزاده را به وجود میآورد. ورودی اصلی به سردابهی كف حیاط نیز زیر ایوان جنوبی قرار دارد.
با توجه به این ویژگیهای معماری در امامزاده اسماعیل، همچنین با توجه به مقایسهی این بنا با بناهای متأخر و متقدم بر سایر نقاط ایران – این بقعه را میتوان با بقعه سر قبر آقا (قاجاریه) در تهران و همچنین امامزاده عبدالله (صفوی – قاجار)(۱۳)شهر ری مقایسه كرد – میتوان بنای كنونی امامزاده اسماعیل (ع) را به دوران صفوی – قاجار نسبت داد.
