شهرستان لامرد در ۴۰۰ كیلومتری جنوب مركز استان فارس واقع شده و تا خلیج نیلگون فارس ۴۰ كیلومتر فاصله دارد. این شهرستان مناطق نمونه و ویژه گردشگری، آثار تاریخی و صنایع دستی بسیار دارد و به سرزمین نخل های همیشه سبز و بركه های سفید مشهور است. در كنار آثار طبیعی تاریخ این منطقه نیز چشمگیر است. مجموعه تاریخی علیخان اشكنان از جاذبه های گردشگری این شهرستان است كه شامل دو مسجد، یك حمام و یك شبستان بوده كه در شهر اشكنان واقع شده و متعلق به دوره قاجار می باشد.
اشكنان شهری است در جنوب استان فارس كه از توابع شهرستان لامرد است. از آثار ارزشمند بجای مانده از سده های گذشته در اشكنان مجموعه علیخا نی است كه در قرن ۱۳ هجری قمری توسط علیخان اشكنانی، حاكم بیخ فال (شهرستان فعلی لامرد و مهر) ساخته شده است. علیخان منصب حكومتی خود را از قوام السلطنه حاكم فارس دریافت نموده بود و برای اداره منطقه تحت نفوذش اقدام به ساخت قلعه ای بزرگ در اشكنان و چندین قلعه در مقیاس كوچكتر در روستاهای تابعه نمود تا بدین وسیله امنیت را كه گوهر نایاب آن روزگار بود، به منطقه باز گرداند. همچنین با دستور وی اولین مكتب خانه رسمی در اشكنان ساخته و راه اندازی شد.
مسجد علیخان
روحیه مذهبی علیخان موجب شد بنیانگذار مسجد جامع اشكنان شود. این مسجد كه با زیر بنای ۶۰۰ متر مربع، شامل دو شبستان و یك صحن است اكنون نیز با گذشت یك قرن و نیم، همچنان چون نگینی در این شهر می درخشد. وی همچنین در كنار مسجد، حمامی زیبا بنا نهاد. این دو بنا كه در نوع خود كم نظیر هستند، در سال ۱۳۷۰ در سازمان میراث فرهنگی فارس به ثبت رسیدند. كتیبه مسجد علیخان كه بر سر در ورودی شبستان آن نصب شده شامل چند بیت شعر در وصف مسجد، سازنده آن و در مدح ناصر الدین شاه قاجار است كه در بیت آخر، تاریخ ساخت مسجد به حروف ابجد حك شده است. علاوه بر این در حاشیه كتیبه، سال ساخت بنا ۱۲۹۶ هجری قمری ذكر شده است. از ویژگیهای این بنا نقاشیهای چشم نواز و خیره كننده، همراه با رنگ آمیزی منحصر به فرد بر روی تیرها و تیرچه های سقف است كه نگاه هر بیننده تازه واردی را به خود جلب می كند. در هر دوشبستان مسجد، محرابی مجزا منظور شده كه محراب شبستان اصلی به شكل خاصی متفاوت از سایر قسمتهای مسجد گچبری شده است. ویژگی قابل ذكر دیگری كه در بنای این مسجد مشاهده می شود، ایوانی زیبا است كه ورودی شبستان اصلی را به طور كامل پوشش داده است. این مسجد دارای ستونهای گچبری شده نیز می باشد كه قابل توجه است. یكی دیگر از خصوصیات منحصر به فرد این بنا ملاحظه تهویه هوا در معماری آن می باشد. در دیواره های بلند شبستان دو نوع پنجره پیش بینی شده، یك نوع آن پنجره مشبكی است كه در ارتفاع حدود ۴ متری و تقریبا در زیر سقف مسجد تعبیه شده و درست در زیر این پنجره مشبك، پنجره ای بزرگتر و چسبیده به كف باز شده است؛ این وضعیت در چهار جهت جغرافیایی موجب شده همیشه كورانی از هوا در محوطه داخل شبستان جریان یابد، تا در فصل تابستان مسجد خنك و در فصل زمستان با بستن پنجره های پائین و باز بودن دائمی پنجره مشبك بالائی، هوای مسجد بدون وسایل گرمایشی قابل تحمل شود. تصویری از وقف نامه دارای متنی بسیار زیبا كه به خطی خوش نگاشته شده در مسجد نصب شده است كه در آن، واقف شیوه اداره مسجد و نحوه تأمین مخارج و موقوفات آنرا ذكر نموده است.
حمام علیخان
در كنار مسجد، حمامی زیبا و نادر بنا شده كه كتیبه سر در ورودی آن، تاریخ ۱۲۹۷ هجری قمری را نشان می دهد. اولین چیزی كه در این حمام جلب نظر می كند، سر در زیبایی است كه نمایان گر معماری اسلامی بنا می باشد كه با دو كتیبه بسم الله الرحمن الرحیم و كتیبه ساخت بنا تزئین شده است. این سردر با گچبری های زیبا تزیین شده و دارای دو سكوی سنگی برای استراحت مراجعه كنندگان می باشد. این حمام كه از نوع خزینه ای است، با مصالح سنگ و ساروج بنا شده است و با متعلقات جانبی حدود ۴۰۰ متر مربع مساحت دارد. حمام از دو بخش اصلی تشكیل شده كه هر كدام با چهار ستون سنگی بر پا شده است، در سالن ورودی یا رختكن حمام، مكانی برای نگهبان در نظر گرفته شده است و در محوطه رختكن حوضچه ای سنگی با فواره ای از جنس سنگ، فضا را برای مراجعه كنندگان تلطیف می نموده و دیواره های این سالن با نقش های حماسی از شاهنامه فردوسی منقش بوده كه متاسفانه گذر زمان و كم توجهی به آن و تعمیرات اخیر، آثار آنرا از بین برده است. سیستم انتقال آب در این حمام بسیار دیدنی و منحصر به فرد است كه از ویژگیهای دیگر معماری این بنا محسوب می شود. آب رسانی حمام شامل یك گاو چاه و یك مخزن آب می باشد كه با حوض خانه ای مسقف به طور مشترك به عنوان وضوخانه مسجد و محل تامین آب حمام بنا شده است. آب به وسیله دولاب و با استفاده از گاو از چاه به مخزن منتقل می شده و پس از ذخیره سازی به وسیله مجرایی سنگی به سمت حمام هدایت می شده است. سیستم لوله گذاری حمام بوسیله ناودانهایی سنگی و سفالی در دیواره ها و كف حمام جا سازی شده و حوضچه های شستشو و سایر حوضچه های تزئینی و تطهیر بوسیله این سیستم لوله گذاری به مخزن اصلی متصل می شده است. اختلاف ارتفاع مخزن و حمام باعث شده است كه آب در حمام جاری شده و فواره ها فعال شوند. در سینه حمام دیگی بزرگ و مسی نصب بوده كه با سوخت هیزم، آب گرم حمام را تامین می كرده است. در نهایت آبهای زاید بوسیله سیستم فاضلاب حمام جمع آوری و به بیرون از حمام هدایت می شده است.
قلعه سفید
حدود ۴۰۰ متر بالاتر به سمت جنوب مسجد علیخان و در دو سمت خیابان امام حسین (ع) فعلی چند بنای باستانی دیگر جلب توجه می نماید كه شامل یك قلعه عظیم و یك آب انبار بسیار بزرگ و یك مسجد كوچك اما زیبا می باشد. این چند بنا كه روی هم رفته معروف به مجموعه علیخانی میباشند هر كدام به نوبه خود آثاری ارزشمند و قابل اعتنا هستند كه در فاصله سالهای ۱۲۷۵ هجری قمری تا سال ۱۳۰۰ هجری قمری بنا شده است. قلعه عظیم سفید اشكنان مقر حكومت خوانین اشكنان در دوره قاجار بوده كه روزگاری نه چندان دور حاكم قسمت جنوبی استان فارس بوده اند و بر اساس مدارك موجود مسئولیت دریافت مالیات از بخش عمده ای از استان هرمزگان، بخش شیبكوه فعلی و جزایر تابعه از جمله؛ كیش نیز بر عهده ایشان بوده است. این قلعه بزرگ كه شامل شش حیاط مجزا و چهار برج نگهبانی و یك خندق عمیق در اطراف آن است، در دو تا سه طبقه و به متراژ حدود ۴۰۰۰ متر مربع بنا گردیده و به عنوان قلعه مركزی و چند قلعه دیگر در اندازه كوچكتر در روستاها و مناطق تابعه، زیر مجموعه آن بوده است؛ كه كارگزارانِ خان در آن مستقر بوده اند. از ویژگی های این قلعه وجود برجی عظیم در وسط قلعه بوده كه نگهبان، نردبان طنابی آن را با خود بالا می كشیده و كسی جز نگهبان، امكان ورود به آنجا را نداشته است. این برج بر كل قلعه، منازل اطراف و دشت پیرامون خود اشراف داشته است. این قلعه تسخیر ناپذیر توسط علی خان، كلانتر وقت بنا شد. در حال حاضر تنها بخشی از دیواره های طبقه همكف و یك برج نیمه مخروبه و خندقی پر از آوار ساختمانی از آن بر جای مانده؛ كه به دلیل كم توجهی در آستانه تخریب كامل می باشد. از آنجا كه مصالح به كار رفته در این قلعه بیشتر خشت و گل می باشد، بیش از هر چیز در معرض فرسایش توسط باران و حوادث طبیعی است.
مسجد باقر خان
با فاصله كمی از قلعه، مسجدی كوچك و زیبا به نام مسجد باقر خان بنا شده است. طرح و نقشه این مسجد تقریبا شبیه مسجد علی خان است كه شامل شبستانی با پنجره های مشبك، اطاقكی در درون مسجد، یك راه پله و حیاطی كوچك و سردر توسط باقرخان فرزند علیخان برای ساكنین قلعه ساخته شده است. از ویژگیهای منحصر در معماری این بنا پنجره های مشبك بزرگ و چشم نواز در سه جهت ساختمان می باشد، علاوه بر این با توجه به ساخت بنا در حاشیه رودخانه و آب انبار، به دلیل ساخت آن در ارتفاعی مناسب، تا كنون سیلاب ها هیچگونه خسارتی به آن وارد نكرده اند. آثار گچبری روی ستون ها، دیواره ها و به خصوص محراب مسجد به خوبی مشهود است.
آب انبار علیخان
در كنار مسجد، یك اثر تاریخی دیگری به نام آب انبار علیخان با سقف هرمی بزرگ آن كه ارتفاعش به حدود ۲۰ متر میرسد از دور توجه را به خود جلب میكند، این آب انبار با قطر ۲۵ متر و عمق ۱۵ متر، چندین متر مكعب آب باران را در خود ذخیره می كند. این آب انبار در سالهای دور یكی از رموز ماندگاری اهالی در ایام خشكسالی در این منطقه كم آب بوده است، كتیبه ای كه بر سردر شرقی آب انبار نصب شده، حكایت از ساخت آن در سال ۱۲۹۵هجری قمری دارد. از آنجا كه غالب آبهای زیر زمینی در مناطق جنوب، قابل شرب نمی باشد، ساخت آب انبار به عنوان یكی از مصداق های خیر، توسط خیرین منطقه صورت می گرفته است. تفاوتی كه این آب انبار با سایر آب انبارهای جنوب دارد علاوه بر عمر طولانی آن این است كه بزرگترین آب انبار مسقف جنوب فارس می باشد.
