قلعه ضحاك عجبشیر ، در استان آذربایجان‌شرقی، شهرستان عجبشیر، بخش قلعه چای، دهستان كوهستان، شرق روستای بارازلو قرار دارد. این قلعه كه اغلب با قلعه ضحاك هشترود اشتباه گرفته میشود. نیز از آثار دوران اورارتویی، اشكانی، ساسانی و قرون میانه اسلامی است. نام دقیق این اثر تاریخی به درستی مشخص نیست اما احتمال می‌رود از قلعه ضحاك هشترود گرفته شده باشد. قدمت قلعه با توجه به پلان موجود و تكه سفال‌های پراكنده در سطح آن به دوره اورارتویی، اشكانی، ساسانی و قرون میانه اسلامی می‌رسد. قلعه ضحاك عجبشیر در سال ۱۳۸۶ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۲۲۵۴۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
بغیر از قلعه در پای كوه قبرستانی نیز دیده میشود كه در آن مجسمه سنگی قوچی قرار دارد . در كنار قبرستان، روستایی به نام ینگجه واقع شده است. در دیوار یكی از خانه‌های روستای ینگجه قوچ سنگی مقبره‌ای كار گذاشته شده‌است. «راولین سون» با تكیه بر توصیفهای اهل محل، آن را به دوره ساسانی متعلق دانسته است. با در نظر گرفتن بقایای موجود از برجهای نیم استوانه‌ای، بنام دروازه این قلعه، احتمال می‌رود كه نظر مذكور صحیح باشد. روبنای دیوارها كه از سنگهای مكعب مستطیلی شكل، تركیب شده است. یادآور پوشش دیوارهای ساسانی در تخت سلیمان است.
تاریخچه بنا
ولی سفالهایی كه تاكنون از داش قلعه ضحاك بدست آمده است همگی مربوط به سده‌های ۱۱ و ۱۲ میلادی، یعنی دوره اسلامی است. با این حال، حجاریها و جاسازیهائی كه در سنگ كوه كنده شده است. (هر چند كه از لحاظ چگونگی وضع خود با موارد مشابه اورارتوئی تفاوتهایی دارد و نیز قطعه سنگی كه به شكل ستون از كوه درآورده‌اند و شاید زمانی مذبح بوده است). همگی دلائلی است بر اینكه محل را به دوره پیش از اسلام هم متعلق بدانیم.
به گفته تاریخ نویسان، این قلعه كه به عنوان یك دژ استفاده می شد. از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و دیوارهای آن مزین به كنده كاریهای متعدد است. این قلعه دارای مخازن سنگ، آب انبار، آسیاب ، سالن شورا، حمام و دهها آثار دیگر است.
تعیین زمان بنای اطاقهائی كه نیمی از آن بی سقف در زمین كنده شده و نیم دیگر در سنگ (كنگلومرای) كوه به صورت حفره‌ای درآورده شده است به دشواری ممكن است. اغلب این حفره ها چاله آبی هم (آب انبار) دارند. همچنین بر دیوارهای این حفره های سنگی، طاقچه های كوچكی كنده‌اند.
ناگفته نماند كه در این قلعه برجی وجود دارد كه از خشت، ساخته شده و صرفنظر از استحكام دروازه قلعه، تنها برج دفاعی كل قلعه به شمار می رود. چرا كه اطراف قلعه پرتگاه بوده و نیازی به استحكام بیشتری نبوده است.
قدمت قلعه با توجه به پلان موجود و تكه سفال‌های پراكنده در سطح آن به دوره اورارتویی، اشكانی، ساسانی و قرون میانه اسلامی می‌رسد. قلعه ضحاك عجبشیر ۷۰۰ متر طول،۳۰۰ متر عرض و۸۰ متر ارتفاع دارد و دارای ۳ حصار داخلی، میانی و بیرونی است.
آب انبارهای قلعه
این قلعه آب انبارهای متعددی دارد كه در بعضی از آنها كانال‌هایی به صورت لوله‌كشی حفر شده است. مصالح به كار رفته در این قلعه، بیشتر لاشه سنگ، آجر و ملاط آهك است. در قسمت جنوب شرقی قلعه، آثار دیواری خشك چین دوران اورارتویی به چشم می‌خورد . در انتها و شمال‌غرب آن بنایی به شكل برجك دیده میشود كه از معماری آن مشخص است كه این قسمت از قلعه به دوره اسلامی مربوط است.
داش قلعه سی را می توان پس از مدتها ها صعود از تخته سنگهای لغزنده و معابر پلكانی صعب العبور به شكل بنایی با طاق قوسی از سنگ خارا با لایه ای از كاشی های لاجوردی به صورت شگفت انگیزی مشاهده كرد.
موقعیت مكانی این قلعه طوری است كه مهاجمان امكان تخریب آن را نداشته و دستگاههای قلعه كوب آن زمان به لحاظ شیب كوه قادر به تخریب و تصرف قلعه نبودند. در مسیر دژ ضحاك انواع غارها وحفره های كنده شده در سینه كوه جلب نظر می كند كه ایجاد آن به دست انسان آن روز خود یكی از شگفتی های دژ محسوب می شود.
چشمه
آب چشمه ای كه در دامنه كوه مقابل قرار دارد با فشار متوسط لوله هایی كه در زمین كار گذاشته شده‌اند از روی پشتة مابین گذشته و به ارتفاع قلعه می‌رسد. مسیر لوله آب از روی بستری كه در زمین به وضوح نمایان است معلوم می‌گردد به علاوه تكه های متعددی از لوله های گلی و بقایائی از قالب سنگی كه با بی‌قیدی از بستر كنده شده است در اطراف دیده می شود.
بستر لوله به عرض ۵۰ سانتی‌متر و عمق حداقل یك متر بوده است. لوله‌های گلی تقریباً از تكه های خورد تكمیل شده در یكدیگر رفته و در بستر قرار گرفته اند. تكه سنگی آهكی كه شاید تكه‌ای از لوله های سنگی باشد كه در كنار هم چیده شده و كمی هم در یكدیگر فرو رفته است. در روی پشته رابطه به دست آمده است.
گمان می رود كه این تكه سنگ، جزئی از یك قطعه رابط لوله‌كشی باشد. طرف گشادتر سوراخ، برای جایگزین كردن انتهای لوله گلی بوده در حالی كه از طرف تنگتر آن، آب جریان داشته و لوله ای را در نمی گرفته است. این قطعه سنگ از طرف سوراخ باریكتر در فرورفتگی های سنگی پهلوئی وارد شده است. تكه سنگ یافت شده نیمی از قطعة رابطی بوده كه با نیمة دیگر خود انتهای لوله گلی را در برمی‌گرفته است. از انتهای دیگر در سنگ، یك تكه توخالی مجاور فرو رفته است.
حفاری غیر مجاز
از چند سال گذشته نیز كاوشگران میراث فرهنگی در حال مطالعه این قلعه باستانی و عجیب هستند. متأسفانه این قلعه نیز از تاراج و كندوكاو های غیرمجاز در امان نبوده است . فضای اطراف قلعه پوشیده از حفره‌هایی است كه توسط غارتگران برای بدست آوردن عتیقه، زیرورو شده است. تاكنون هیچ اقدامی برای مرمت و بازسازی و جلوگیری از تخریب وحفاریهای غیرمجاز سودجویان صورت نگرفته و انگار این قلعه به بوته فراموشی سپرده شده است . با اندك توجه می توان این قلعه را از نابودی و زوال نجات داد. در صورت ایجاد راه دسترسی مناسب فرصتی بی نظیر برای گردشگران و جهانگردان برای استفاده از مواهب طبیعی و آثار تاریخی این قلعه ایجاد كرد.
هم اكنون اهالی روستاهای همجوار به عنوان بازوان میراث فرهنگی نقش عمده ای را درحفاظت از این قلعه باستانی ایفا می كنند.
نحوه دسترسی
قلعه ضحاك عجب شیر در استان آذربایجان‌شرقی، ۲۵ كیلومتری شهرستان عجبشیر، بخش قلعه چای، دهستان كوهستان، شرق روستای بارازلو قرار دارد.این قلعه در منطقه نمونه گردشگری قلعه چای و در حد فاصل روستاهای بارازلو و ینگجه (نزدیك به روستای ینگجه) واقع شده است.
