غارهای حسن‌آباد قلعه بزی مباركه در كوه حسن‌آباد قلعه بزی در شهرستان مباركه استان اصفهان واقع شده‌اند. كوه قلعه بزی در جنوب غربی شهر اصفهان قرار دارد. از مجاورت این كوه رودخانه زاینده‌رود عبور می‌نماید كه همین امر سبب سرسبزی و خرمی روستاهای اطراف آن شده است. همچنین خط راه آهنی كه به ذوب آهن می‌رود نیز از مجاورت آن عبور می‌كند. مسیرهای صعود به قله این كوه بسیار سخت بوده و پیمایش آن نیاز به تخصص و تجهیزات لازم دارد. غارهای این كوه مربوط به عهد پارینه سنگی میانی می‌باشد . قطر دهانه آن حدود ۱۶ تا ۱۸ متر است و جزو غارهای طبیعی محسوب می‌شود كه انسان از آن به عنوان محل سكونت خود انتخاب نموده است. در حفاری‌های غار ابزارهای پارینه سنگی و نوع غذاهای مصرف شده توسط آنها یافت شد كه همین امر مؤید مطلب فوق مبنی بر سكونت انسان می‌باشد.
بر فراز كوه قلعه بزی یك بنای تاریخی كه شبیه به قلعه می‌باشد، دیده می‌شود. به گفته برخی كارشناسان این قلعه مربوط به عهد سلجوقیان می‌باشد و عده‌ای دیگر معتقدند این قلعه از آثار دوره ساسانیان است. كه در دوره سلجوقیان مرمت شده و مورد استفاده واقع شده است.
پناهگاه قلعه بزی
مجموعه غار و پناهگاه قلعه بزی در جنوب غرب اصفهان، در حوضه زاینده رود قرار دارد. تاكنون ۷ مقاله انگلیسی و ۳ مقاله فارسی دربارهٔ نتایج مطالعات این غارها منتشر شده است. غارهای قلعه بزی كهنترین سكونتگاه انسان در اصفهان هستند كه تاكنون مورد كاوش باستان شناسی قرار گرفته اند.
این غارها از غارهای طبیعی محسوب می شود كه انسان از آن به عنوان محل سكونت استفاده كرده است. در حفاری های غار، ابزارهای پارینه سنگی و نوع غذاهای مصرف شده، پیدا شده كه همین امر نشانگر سكونت انسان در این غارها است. رودخانه زاینده رود از این منطقه عبور می كند كه همین امر سبب سرسبزی و خرمی آن شده است. مسیرهای صعود به قله كوه بسیار سخت بوده و پیمایش آن نیاز به تخصص و تجهیزات لازم دارد. بر فراز كوه قلعه بزی یك بنای تاریخی شبیه به قلعه، دیده می شود كه به گفته برخی كارشناسان این قلعه مربوط به عهد سلجوقیان است . عده‌ای دیگر معتقدند این قلعه از آثار دوره ساسانیان است كه در دوره سلجوقیان مرمت شده و مورد استفاده قرار گرفته است.
تاریخچه كاوش
نخستین بار گروهی زمین شناس به سرپرستی مهدی یزدی در سال ۱۳۸۲ این غارها را بررسی و از سطح قلعه بزی ۲ مجموعه ای از دست ساخته های سنگی و بقایای جانوری را گرد آوری كردند. این پژوهشگران در تابستان ۱۳۸۳ در غار قلعه بزی ۱ كاوش كردند. در سال ۱۳۸۴ نیز تیمی از زمین شناسان و باستان شناسان به سرپرستی فریدون بیگلری (از بخش پارینه سنگی موزه ملی ایران) كاوش های جدیدی را در این مجموعه آغاز كرد . در سال ۱۳۸۷ توسط هیئت مشترك ایران و فرانسه به سرپرستی فریدون بیگلری و ژاك ژوبر از دانشگاه بوردو ادامه یافت.
نتایج كاوش ها
در كاوش های انجام شده در این مكان ها بقایایی چون ابزارهای سنگی، استخوان و دندان حیوانات و زغال و خاكستر یافت شد. در این مقطع زمانی كه همزمان با اواخر دوره پارینه سنگی میانی است، انسان نئاندرتال و احتمالاً انسان مدرن اولیه در ایران می زیستند. ابزارهای یافت شده از این مكانها تا حدودی شبیه به نمونه های مشابه در غارهای كرمانشاه و لرستان است. اما وجود ابزارهای با تراش دو رویه در این مكان كه شبیه نمونه های شرق اروپا و شمال قفقاز است. وجه متمایز قلعه بزی از سایر مكانهای این دوره در ایران را نشان می دهد.
نتایج بررسی نمونه زغال های به دست آمده از اجاق های دوره پارینه سنگی میانی در قلعه بزی توسط دكتر مارگارتا تنبرگ نشان می دهد كه در آن زمان درختانی چون بید یا سپیدار در امتداد زاینده رود می روییدند. و جنگل های تُنُك پسته نیز در منطقه وجود داشته اند. ساكنان قلعه بزی از چوب این درخت ها برای سوخت اجاق های خود و همچنین احتمالاً ساخت دسته های چوبی و نیزه استفاده می كردند. ضمنا به همراه آثاری از جانداران آن دوران كه شامل حیواناتی مثل بز كوهی، میش و آهو و همچنین اسب وحشی، گورخر، گوزن، گاو وحشی و كرگدن، حتی شترمرغ بوده، قدیمی ترین مدرك از وجود موش خانگی در ایران نیز در این منطقه یافت شده است.
ابزارهای سنگی
باستان شناسان منشا همه ابزارهای سنگی یافت شده در غارها را با توجه به نوع و جنس آنها به سنگ های رودخانه زاینده رود نسبت می دهند. قدمت غارهای كشف شده در مجموعه قلعه بزی به ۶۰ هزار سال قبل برمی گردد كه حدودا ۳۰ هزار سال پیش به دلیل ریزش سقف غار سكونت در آنها به اتمام رسیده است. با توجه به ریزش سقف در غار و پایان سكونت در این مكان، باستان شناسان اعتقاد دارند اگر بتوان سنگ ها را جابجا كرد، احتمال كشف اسكلت سالم انسان نئاندرتال در غارهای قلعه بزی وجود دارد. به علاوه استفاده از تكنیك تراش خاصی كه در منطقه آسیای میانه دراین دوره دیده می شود، در این محل مشهود است.
غار شماره یك به دلیل نوع خاك تمامی داده ها را حفظ كرده و از این نظر بسیار استثنایی است. حتی دانه های گیاهی در این غار به صورت فسیل شده باقی مانده اند. از جمله “پسته وحشی” یا “بنه” كه امروز در این منطقه نمی روید. كاوش ها در این غارها نشان می دهد گروه های انسانی پارینه میانی در مركز فلات ایران هم فعال بوده اند. رودخانه زاینده رود و همچنین منطقه شكارگاهی بسیار ایده آل، در این دوره عامل جذب این گروه ها بود، كه خوشبختانه با حمایت محیط زیست منطقه حفاظت شده كلاه قاضی كه ادامه همین منطقه بوده هنوز باقی است. این مجموعه به دلیل كامل بودن و وجود قلعه ساسانی و دو غار مهم پیش از تاریخ از اهمیت ویژه برخوردار است.
ویژگیهای دوره پارینه سنگی میانی
دوران پارینه سنگی یا دوران كهن سنگی (عصرحجر)، یكی از دوران زندگی انسان و همزمان با یك میلیون سال تا ۱۵ هزار سال پیش است. كه به دوره پارینه سنگی زیرین (دوره آشولی)، دوره پارینه سنگی میانی (دوره موستری) و دوره پارینه سنگی بالایی (دوره بردوستی) تقسیم می شود. دوره پارینه سنگی میانی یا دوره موسِتری(موسترین)، یكی از دوره هایی است كه در قاره های آسیا، اروپا و آفریقا به وقوع پیوسته، اوایل این دوره مصادف است با زمان ناپدید شدن تدریجی انسان های راست قامت، یعنی حدود ۲۰۰ هزار سال پیش و پایان آن نیز به حدود ۴۰ هزار سال پیش به زمان انقراض انسان نئاندرتال، بر می گردد.
این دوره از نظر تاریخی به دوره زندگی انسان های اندیشمند و انسان های نئاندرتال مربوط است. مهمترین ویژگیهای آن، پیشرفت و گوناگونی ابزارهای سنگی و همچنین نخستین كاربردهای نمادین دست ساخته ها است. ابزارهای سنگی این دوره در قیاس با دوره پارینه سنگی زیرین كوچكتر هستند و تراش دقیق تری دارند. از این دوره نشانه هایی از اعتقادات و چگونگی زندگی از جمله دفن اموات همراه با شاخ بز كوهی به دست آمده است.
غارهای هم دوره
برخی از نمونه های زندگی انسان در این دوره از نواحی غار آغزی كیچیك در تاجیكستان، غار شَنیدار در كردستان، غارهای كُنجی، قمری و اَرجَنه در خرم آباد (خورمُوَه سابق). غار هومیان در كوهدشت لرستان، غار تمتمه در ارومیه، غارهای شكارچی و خر در بیستون، اشكَفت گاوی در نزدیكی دریاچه مهارلو، غار لَخ اسپور در خونیك خراسان. دلتای جاجرود در ورامین، غارهای باباتاغ و شَخْتی و دره كور در پامیر و غار آب رحمت در تاشكند به دست آمده است.
نحوه دسترسی
این غارها در حدود ۲۵ كیلومتری جنوب-جنوب غربی شهر اصفهان، در شهرستان مباركه، شمال شرق شهر دیزیچه و شمال روستاهای حسن آباد و نكوآباد واقع شده است.
