هویت تاریخی شهری همچون اصفهان از آثار ارزشمند آن نشأت گرفته است. لذا همین نكته اصفهان را امروزه به یكی از مهم‌ترین شهرهای گردشگری ایران و شاید جهان تبدیل كرده است. در این شهر فضاهای شهری كه مواریث فرهنگی را در خود جای داده است . شناخت و معرفی شهر بوسیله آن‌ها صورت می‌پذیرد، همه وظیفه معرفی نقش هویتی شهر را به‌عهده دارد. این مواریث فرهنگی، سرشار از هنرهای مختلفی است كه هویت شهر را می‌سازد. مسجد جامع عتیق و یا میدان نقش جهان با گنجینه‌های تاریخی با ارزش، همگی نشانه‌هایی از هویت شهر اصفهان است كه نه تنها، برای مردم ایران بلكه، برای جهانیان جذابیت خاصی دارد.
امروزه گروه بی‌شماری از كارشناسان، اندیشمندان، شرق‌شناسان و ایران‌شناسان اعتقاد دارند. كه نیمی از زیبایی‌ها و جذابیت‌های شناخته شده جهان هستی در این خطه شناسایی و بدان منظور آن را نصف جهان نامیده‌اند.
در پیگیری در راستای شناخت این هویت، دوران صفوی را می‌توان اوج شكل‌گیری شكوه و عظمت اصفهان دانست. لذا پس از این‌كه اصفهان به‌عنوان پایتخت خاندان صفوی انتخاب شد، شاه عباس به بزرگان معماری آن زمان دستور داد در منطقه‌ای از اصفهان مقر پادشاهی منحصربه‌فردی را احداث كنند. تا عظمت و قدرت خود را به رخ دیگر حاكمان بكشد، كه دولتخانه صفوی خوانده می‌شد. این مكان چه از لحاظ وسعت و عظمت و چه از لحاظ معماری و زیبایی در نوع خود بی‌نظیر است. هر چند عمر شاه عباس برای دیدن تمامی این مجموعه كفاف نداد لكن طی سالیان متوالی و به دست پادشاهان صفوی روز به روز این دولتخانه گسترش یافت.
مقر حكومتی یا دولتخانه شهر اصفهان در عصر صفویه در حد فاصل ضلع غربی میدان نقش‌جهان تا خیابان چهارباغ قرار داشته و شامل كاخ‌ها، عمارت‌ها، تالارها و باغ‌های بسیار باشكوهی بوده است. اصفهان پس از تبریز و قزوین، سومین و آخرین پایتخت صفویان بود كه در حدود ۱۵۰ سال پس از به قدرت رسیدن شاه عباس اول، به یكی از زیباترین و با شكوه‌ترین شهرهای آن روزگار تبدیل شد.
آشنائی با اصفهان و نگین درخشان آن، میدان نقش جهان (كانون و قلب شهر) آشنائی با گوشه‌ای از میراث غنی فرهنگی این سرزمین است. اوج عظمت دوران صفوی را می‌توان در مجموعه بی‌نظیر میدان نقش‌جهان مركز پایتخت نو بنیاد شاه عباس مشاهده كرد.
دولتخانه مباركه نقش جهان یا عمارت عالی‌قاپو
بنای كاخ عالی‌قاپو به دستور شاه عباس صفوی ساخته شد. سپس گسترش و تزئین این عمارت در دوره شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین نیز ادامه یافت. این كاخ نمونه گسترده‌تر كاخ عالی‌قاپوی قزوین است و پس از تغییر پایتخت صفویان توسط شاه عباس اول از قزوین به اصفهان، در ضلع غربی میدان نقش‌جهان بنا شد.
عمارت عالی‌قاپو در ضلع غربی میدان نقش‌جهان با زیر بنایی در حدود ۱۸۰۰ مترمربع و شش طبقه بنا شده است . از خصوصیات برجسته این كاخ می‌توان به تزیینات زیبای طبقات، بازتاب صدا در ورودی كاخ، تالار پذیرایی بسیار زیبا و تالار اصلی موسیقی آن اشاره كرد. در این كاخ ۵۳ اتاق برای استراحت، برگزاری جلسات، دولتخانه و پذیرایی از سفرا و میهمانان تعبیه شده است. اساس كالبد دولتخانه مباركه نقش‌جهان، بر پایه‌های چوبی استوار است.
كاخ عالی‌قاپو (نام اصلی آلا قاپی) از زیباترین نمونه‌های معماری دوران صفوی است كه در واقع در ورودی دولتخانه صفوی واقع شده. در ابتدا شكلی ساده داشته به مرور زمان و در طول سلطنت شاه عباس طبقاتی به آن افزوده شد. در زمان شاه عباس دوم ایوان ستون‌دار به آن افزوده شد. این بنا در مقابل مسجد شیخ لطف‌الله واقع شده است. ارتفاع آن ۳۴ متر است كه با راه پله‌های مارپیچ می‌توان به طبقات فوقانی آن رسید.
عالی‌قاپو دارای شش طبقه است كه هر طبقه تزیینات مخصوص دارد . با آن‌كه بعد از دوره صفویه به تزیینات آن خرابی‌ها و لطمات جبران ناپذیری وارد آمده است. با وجود این هنوز شاهكارهایی از گچبری‌ها و نقاشی‌های عهد صفوی را در بردارد و گردشگران را به تحسین و تمجید وا می‌دارد. آنچه باعث شده عالی‌قاپو در زمره آثار باشكوه و بسیار نفیس عصر صفوی قرار گیرد. نقاشی‌های مینیاتوری (نگارگری) است كه كار هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی است . همچنین گچبری‌های آخرین طبقه كاخ عالی‌قاپو كه تالار آن «اتاق موسیقی» یا «اتاق صوت» نیز نامیده میشود.
شاه عباس دوم از ایوان عالی‌قاپو بازی و رویدادهای مختلف را در میدان نقش‌جهان به نظاره می‌نشست. همچنین در عالی‌قاپو به امور مملكت می‌پرداخته و فرامین لازم را صادر می‌كرد.
ورودی‌های غربی میدان امام (نقش جهان)
برخلاف جبهه‌های شرقی، شمالی و دروازه‌های میدان كه ارتباط این مجموعه را با حوزه‌های مسكونی و عمومی شهر برقرار می‌كردند. در بدنه غربی میدان، دروازه‌ها و ورودی‌هایی قرار داشتند كه ورودی‌های حكومتی بوده و ویژه رفت و آمد درباریان و مسئولان حكومتی و شخص شاه به میدان به‌شمار می‌رفت. این ورودی‌ها در غرب میدان ایجاد شده و اتصال میدان با ساختمان‌ها، مناطق حكومتی و پردیس‌های شاهی كه در غرب میدان ایجاد شده را ممكن می‌ساختند. كاخ عالی‌قاپو، كاخ مروارید، قصر چهلستون، میدان چهارحوض و مجموعه حرمسرا بخشی از اجزای این محدوده حكومتی و به عبارتی دولتخانه صفوی به‌شمار می‌رفت.
از مهم‌ترین این دسترسی‌های حكومتی، گذری بود كه از دروازه واقع در پایه‌های كاخ عالی‌قاپو می‌گذشت. ویژه عبور شخص شاه و همراهان او بوده است. به عبارت دیگر گذر و دالان واقع در محور غربی كاخ عالی‌قاپو، مهم‌ترین ورودی میدان نقش‌جهان به دولتخانه صفوی در غرب میدان محسوب می‌شد.
ورودی كاخ
ورودی كاخ عالی‌قاپو در میدان نقش‌جهان به‌دلیل كاربری آن در گذشته از اهمیت بالایی برخوردار بود. این ورودی در گذشته محل رفت و آمد و محور اتصال میان باغ نقش‌جهان و مجموعه و عمارت‌هایی مانند دولتخانه، ركیب‌خانه، جبه‌خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سرپوشیده، كاخ چهلستون و دیگر بناها و كاخ‌های اداری بود، لذا از این ورودی با عنوان «دروازه دولتخانه» یاد می‌شد.
در حقیقت كاخ عالی‌قاپو پنج ورودی مختلف دارد. به دلیل زیبایی و شهرت، بیشتر به ورودی اصلی این عمارت در میدان نقش‌جهان پرداخته میشود. لكن چهار در دیگر به خصوص در گذشته محل رفت و آمد از اطراف بوده. ورودی‌های دیگر عالی‌قاپو، درب چهار حوض در ضلع شمالی كاخ، درب شاهی مشرف به دروازه شهر یا دروازه دولت در غرب عمارت، درب حرمسرا و درب جبه خانه یا مطبخ خوانده می‌شوند.
كاخ عالی‌قاپو نماد و قرارگاه «دنیای قدرت» خوانده می‌شد. پادشاه صفوی در این كاخ استقرار یافته و بر حیات اجتماعی مردم در میدان نظاره می‌كرد. نوع حضور این بنا در میدان نیز، كه ایوان آن بنا بر عكس دیگر بناها كه از هندسه چهار ضلعی میدان عقب نشسته‌اند. در میدان نفوذ كرده است. دنیای قدرت را نمادینه‌تر می‌سازد. در دیگر سوی عالی‌قاپو (دنیای قدرت) مسجد شیخ لطف‌الله (علم) ایستاده است. عمارت عالی‌قاپو در زمان تیموریان، هنگام انتقال پایتخت ایران از قزوین به اصفهان و پیش از تبدیل به كاخ عالی‌قاپو، به‌عنوان محل حل‌وفصل امور كشور و دربار پادشاه و انجام كارهای دولتی برگزیده شد. اما به تدریج متحول شد و سرانجام به كاخ زیبا و جالب عالی‌قاپو مبدل گشت.
شاه عباس اول
كاخ عالی‌قاپو بناهای دوران شاه عباس اول است كه در نیمه اول سده یازدهم هجری قمری بنا شد . محل حل‌وفصل امور كشور و دربار پادشاه بوده است. مورخین معاصر با شاه عباس اول آنرا به نام (دولتخانه مباركه نقش‌جهان) نام برده‌اند. شالوده این عمارت در عهد جانشینان تیمور بنا شده بود لكن شاه عباس اول در سال ۱۰۱۸ هجری پنج طبقه دیگر برآن افزود. تاریخ آغاز ساخت كاخ عالی‌قاپو و زمان اتمام آن معلوم نیست. لكن از قرائن موجود چنین استنباط میشود كه این عمارت و بنای مقابل آن (مسجد شیخ لطف‌الله) در زمانی نزدیك به هم در سده یازدهم هجری‌قمری به اتمام رسیده . در حالی كه مشغول ساختمان مسجد شاه بوده‌اند. این دو بنای سلطنتی كه یكی قصر شاه و دیگری مسجد مخصوص خانواده سلطنتی بوده است به اتمام رسیده است.
نام عالی‌قاپو تقلیدی از دو كلمه (باب عالی) و قصر سلطان عثمانی در استانبول است . مقصود شاه عباس آن بوده كه توجه سیاستمداران اروپا را به این كاخ هم‌نام آن در ایران جلب كند . عالی‌قاپوی اصفهان باب عالی عثمانی را از هر جهت تحت الشعاع قرار دهد. استواری درگاه عالی‌قاپو نمادی از مفهوم سیاسی این كاخ بزرگ تلقی می‌شد. حضور تماشاگران سلطنتی، مراسم تاجگذاری، معارفه‌های گروهی و بار عام سفرا كه همه در پیشاپیش این ایوان صورت می‌پذیرفت . در معرض دید همگان قرار داشت، خود بازتاب لحظات سیاسی آن كاخ با شكوه بوده است.
لفظ عالی (بلند، مرتفع، شریف و متعالی) و قاپو (در، دروازه) خوانده شده، پس عالی‌قاپو (دروازه بلند یا دروازه متعالی) واژه‌ای تركی است. برخی معتقدند كه نام این دروازه به نام حضرت علی (ع) داماد حضرت محمد (ص) دروازه عالی نام گرفته است. و عده‌ای دیگر معتقدند كه منظور خداوند است و آن را دروازه‌ی الله می‌نامیدند. دولتخانه شش درب داشته است و تنها یك ورودی نبوده، بلكه مامن و مكانی برای دیدارها و جلسات درباری نیز بوده است. كاخ همچون خانه‌ها و عمارت‌های اعیانی دروازه‌ی كوچكتری (درب دولتخانه میدان) داشت كه جوابگوی رفت و آمدهای روزانه در همان نزدیكی احداث شده بود.
معماری بنا
كاخ عالی‌قاپو دارای شش طبقه است و از طبقه هفتم آن كه بام عمارت است بهترین منظره شهر باستانی اصفهان پدیدار میشود. شخصیت‌های مهم همیشه قبل از ورود به تالار طبقه فوقانی، در طبقه همكف عالی‌قاپو گرد می‌آمدند. همچنین كارگران دولتی در این طبقه، وسایل و آلات مربوط به جلسات و جشن‌های درباری را نگهداری می‌كردند. همچنان‌كه درگاه در عمارت‌های اعیانی امرا و بازرگانان، ثروت و مرتبط ساكنان آن را باز می‌نمایاند. عالی‌قاپو نیز بر نقش سیاسی پادشاه صفوی تاكید می‌ورزید. درگاه با شكوه كاخ به‌سمت خارج میدان جلو آمده بود و با شكستن تناسب نما، خود را همچون عمارتی برجسته به نمایش می‌گذاشت. شاه از این تالار ستون‌دار بر مناظر هر روزه‌ی میدان نظارت داشت.
طبقه ششم این عمارت محل مخصوص پذیرایی‌های رسمی پادشاه و اجتماع رامشگران و سازندگان و نوازندگان بوده است. بزرگ‌ترین تالار عمارت عالی‌قاپو در این طبقه است و نوع تزئینات آن در سقف‌ها گچ‌بری‌هائی است كه در طاق‌ها و دیوارها و زوایای آن‌ها تعبیه شده است و نوعی از هنر ایرانی است و همین طبقه است كه نزد مردم به‌نام اتاق صوت و موسیقی شهرت پیدا كرده است.
عالی‌قاپو نمادی از گردشگری فرهنگی اصفهان
یكی از مهم‌ترین عوامل در جاذبه‌های فرهنگی، دولتخانه صفوی در اصفهان است ساختار دولتخانه مشتمل بر عالی قاپو به‌عنوان نماد قدرت سیاسی، مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله نماد مذهب و تبلیغ دین و بازار به‌عنوان قدرت اقتصادی است.
میدان نقش‌جهان از جمله با ارزش‌ترین مجموعه‌های معماری ایران در دوران پس از اسلام محسوب میشود كه از نظر زیبایی و عظمت می‌توان آن را با مجموعه تخت جمشید در پیش از اسلام مقایسه كرد. یگانگی و شكوه میدان نقش‌جهان نه تنها مورد تأیید ایرانیان كه مورد تأیید بسیاری از مردم جهان، سیاحان و مستشرقینی است كه از این میدان در طول ادوار مختلف تاریخی دیدن كرده‌اند. فضای معماری به گونه‌ای تنظیم شده كه در شخص پیاده مناسب‌ترین احساس‌ها برانگیخته شود. این میدان از لحاظ وسعت و هم از لحاظ تركیب و آثار تاریخی – فرهنگی اطراف آن یك پدیده بی‌نظیر معماری در جهان هنر است.
امروزه دسترسی به مراكز فروش سوغات و صنایع‌دستی و همچنین سرویس‌های بهداشتی و انواع رستوران‌ها. همچنین وجود ایستگاه اتوبوس و انواع خودروهای حمل‌ونقل عمومی و سایر جاذبه‌ها، كاخ عالی‌قاپو را به یكی از مكان‌های مهم گردشگری شهر اصفهان تبدیل كرده است، به گونه‌ای كه گردشگران به ویژه گردشگران در این محدوده از شهر اصفهان به راحتی تردد كرده . و ضمن بازدید از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی همچون عالی‌قاپو می‌توانند از سایر جاذبه‌های مرتبط با صنعت گردشگری همچون مراكز عرضه سوغات و صنایع‌دستی اصیل اصفهان. در كنار دسترسی به مراكز مختلف پذیرایی در مجموعه میدان بزرگ بهره‌مند شوند.
