مسجد جامع قائن

این مسجد بنایی است بسیار قدیمی و درنهایت شكوه و جلال كه علاوه بر روحانیت معنوی دارای ظاهری دلچسب و فرح انگیز است . امروز با گذشت ۱۱۰۰ سال همچنان این بنا بلند ترین عمارت قاین می باشد .
درمورد بنای اولیه آن اختلاف نظر وجود دارد . استقرار یكی از پایه های مسجد بر روی آتشكده ساسانیان گویای تاریخ كهن آن است . اغلب مورخان و جهانگردان در بیان و معرفی شهر قاین به مسجد جامع صراحتا اشاراتی داشته اند . صوره الارض ابن حوقل (۳۳۱ه ق) می نوسید :
قاین وسعت آن چند سرخس است و بناهای آن از گل ودارای قهندژ ( كهندژ ) است كه خندقی در پیرامون دارد و مسجد جامع و دارالاماره در قهندژ است .
قاین شهری بزرگ و حصین است گرد شهر خندقی دارد و مسجد آدینه به شهر اندر است و آنجا كه مقصوره است تاقی عظیم و بزرگ چنانكه در خراسان از آن بزرگتر ندیدیم و آن تاق نه در خور مسجد است و عمارت همه شهر به گنبد است .
از آنجایی كه اصطخری مسجد جامع را در قهندژ ( ارگ ) قاین و در كنار دارالاماره دانسته در حالی كه صد سال بعد ناصر خسرو و مسجد را در قسمت اماكن عمومی شهر توصیف می كند . احتمال دارد مسجد كنار دارالاماره در طی صد سال بر اثر زلزله ویران شده و مسجد جامع بعدی بر جای نیایشگاه ساسانی ساخته شده باشد .
از كتیبه های متعدد مسجد جامع می توان نتیجه گرفت كه این بنا بارها بر اثر زلزله صدمه كلی دیده و مرمت شده است .
در یكی از كتیبه های ایوان بسال ۷۹۶هجری قمری نوشته شده : این بنا به فرمان جمشید قارن از خاندان معروف قارن كه در دوره امیر تیمور جهانگشا حاكم قاین و مدتی حاكم ساری و دامغان بود تعمیر و مرمت شد .
لوحه ای به خط رقاع در داخل رواق پنجم درضلع شمالی حیاط مسجد می باشد و تاریخ آن اول رجب سال ۹۲۱است . مضمون كلی آن مربوط به زمان فرمانروایی امیر سلطانی است كه در (۹۱۹-۹۲۱)هجری از سوی شاه اسماعیل صفوی در قاین به این مقام منصوب شد .
سنگ لوحی در سمت راست ورودی ایوان مسجد به ابعاد ۱۲۰*۵۰سانتی متر و با خط بسیار زیبای رقاع كه شاه سلیمان صفوی امر به بازسازی مسجد داد بتاریخ ۱۰۸۰هجری قمری كرده است .
در كاوش های شبستان شمالی به سال ۱۳۵۴ستون های سنگی با درازا و پهنای یك متر در یك متر از سنگ و لاشه وملات و ساروج كشف شده كه پایه های كنونی بر روی آنها بنا گردیده وجود یك ستون چهار قلو در شبستان مشابه ستون های مسجد جامع اصفهانی قدمتی از دوره سلجوقی را نشان می دهد كه احتمالا در دوره تیموری تجدید بنا گردیده گمانه زنی در این محل به عمق ۶۰سانتی متر وكشف قطعاتی از آجرو سفال های سلجوقی نشان داد كه مسجد در یك زلزله شدید خراب گردیده است .
بسیاری معتقدند از قلعه كوه تا دژ مركزی شهر و مسجد جامع یك تونل زیر زمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده . احتمال دارد این معبر با مسیر كاریز جعفر آباد یكی باشد كه در نزدیكی قلعه كوه معبرش مجزا می گردد . اگر كاوش های باستان شناسی انجام شود شاید بتوان بسیاری از شگفتی ها را شناسایی و معرفی نمود .
مسجد جامع دارای دو محراب است گرچه این مسجد جزو قدیم ترین مساجد ایرانی می باشد ولی محراب های آن ربطی به تغییر قبله از مسجد الاقصی به مكه ندارد احتمالا یا ناشی از اختلاف اهل سنت و تشیع در محاسبات قبله یابی بوده یا محراب انتهایی ایوان یك نیایشگاه باشد .
مسجد جامع قاین ۲۴۷۰ متر مربع وسعت داشته كه ۱۰۵۰ متر مربع آن زیر بنای ایوان . شبستان ها و حجره ها و۱۲۰۰متر مربع عرصه داخلی می باشد . حیاط مسجد محوطه ای به در ازای ۳۳ و پهنای ۲۸ متر است . در اطراف حیاط حجره هایی به عمق ۲ متر قرار دارد از شاهكارهای معماری مسجد ایوان آن است كه به طرز با شكوهی به زیبایی مسجد گوهر شاد با ارتفاع ۱۸متر . عرض ۱۱متر و طول ۲۲ متر ساخته شده است . قبلا دو مناره در دو سمت ایوان به ارتفاع ۵ متر داشته كه باعث زیبایی بیشتر مسجد می شدو تا قبل از ویرانی صدای موذن از آن بلند بود . سقف ایوان ۴ طاق و ۳ گنبد دارد كه به طرز زیبایی رنگ آمیزی و تزیین شده ومعرق كاری هایش بسیار ظریف و زیباست نقاشی های ایوان به شیوه اصفهانی بوده و در دوره صفویان انجام شده و در زمان های بعد روی آنها را رنگ زده اند .
دو شبستان در دو سمت ایوان علاوه بر این كه در فصل زمستان استفاده خوبی دارند برای جلوگیری از رانش دیوار های اطراف ایوان تاثیر بسزایی دارند .
منبر چوبی بزرگ و نفیس مسجد مربوط به سال ۱۰۸۲هجری است كه از چوب چنا رتوسط استاد محمد واعظی كاخكی به طرز ماهرانه ای ساخته شده كتیبه آن با خط مسخ بر روی آن منبت كاری است « عمل استاد محمد مقیم بن استادمحمد ولی بن استاد حسن علی كاخكی فی شهور سنه اثنان و ثمانون بعد الالف »
در میان صحن مسجد پایابی مسقف جهت دسترسی به آب قنات جعفر آباد و به دستور صفشكن خان همزمان با حكومت شاه سلیمان صفوی احداث شد . این پایاب در ۵/۵ متری عمق زمین دارای ۲۰ پله می باشد . كتیبه ای در حجره جنب پایاب جهت اطمینان خاطر به استفاده از آب قنات جعفر آباد در رابطه با وضو چنین نوشته شده : « چون مزرعه جعفرآباد در پی بازار واقع در بلده قاین چندین سال بایر بود در این ولاء اولاد استاد مرحمت پناه مغفوری میرزا عرب قاینی مالكان مزرعه مذكور آب را جاری كردند و شرط كردند كه زراعت آنرا در بیرون شهر به جهت نفع خود نكنند و همه ساله آب آن متصل از در مسجد واقع در بازار می گذشته باشد تا مومنان و مسلمانان كه رجوع به مسجد و بازار داشته باشند از آب فایض بوده دعای پادشاه جمجماه ستاره ظل الهی می گفته باشد و ثواب آن به روزگار مالكان برسد و خلاف كننده شرط مذكور به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار گردد . سنه ۱۰۴۶هجری قمری »
در میان صحن مسجد جهت تعیین ظهر شرعی قاین ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی ساخته شده دو درب مسجد یكی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال ( محل بازار فعلی ) باز می شود .
در سمت راست ورودی ایوان مسجد لوح نسبتا بزرگی بصورت عمودی در بدنه دیوار نصب شده و تاریخ آن محرم الحرام سال ۱۰۴۶ هجری قمری است . مفاد كتیبه یك دستور العمل حكومتی درباره مالیات در ۲۴ خط می باشد . متن آن چنین است : « فرمان همایون شد آنكه چون پیوسته مكنون خاطر ماثر نواب همایون مانست كه در زمان دولت ابد پیوند و عهد خلافت ارجمند آثار اخبارو احسان در میان طوایف انسان منشر گرددو عموم رعایا وكافه برایا ازمراحم بی دریغ خسروانه بهره مند بوده دركمال رفاهیت و آسودگی در دامن امان غنوده به دعا گویی دوام دولت روز و استدامت سلطنت ابد مقرون قیام نماید . بنا بر ترفیه حال رعایا در معامله سجقان ئیل با توجهات ووجوهات جماعت مذكوره ضمن رعایا فتوح ممالك محروسه سوای كاولیان ولولیان وسند ویان مشهور به خطیران و حسن بداللو و بغدادلو و توابع كه مقرر است كه از عهده مالیه خود بیرون آیند به قید همه ساله به تخفیف و تصدیق مقر فرمودیم وزیروكلانتر وعمال ومستاجر وهمه ساله سركار قاین حسب المسطور مقرر دانسته از تاریخ مذكور یك دینار تنخواه من الوجوه به علت مالیه و حقوق دیوانی جماعت ضمن رعایا فتوح طلب ننموده مزاحمت نرسانند و جار نموده جمیع مردم را خبر سازند كه مطلع گردند كه مالیه شاق به تخفیف مقرر شده یك دینار به احدی ندهند و صورت حكم مذكور بر سنگ نقش نموده بر در مسجد و بقاع الخیر كه منظور نظر خلایق بوده باشد نصب نمایند وتغییر كننده را مورد سخط و غضب شاهانه شناسند كه ثواب آن روزگار فرخنده آثار عاید گردد .
و همه ساله داران و مستاجران وجوه مذكور را به شرح فوق عمل نموده از تاریخ ورود بر وجه اشرف یك دینار به علت مالیه وحقوق دیوانی جماعت ضمن متعلقه به رعیت خانه كه به اجاره و همه ساله ایشان مقرر است باز یافت نكرده طلبی ننمایند و ازاجاره و همه ساله خود برطرف دانند و اگر از جماعت كاولیان و غیره كه مالیه ایشان به تخفیف متغیر نشده احدی با مردشتبانی و غیره آن كه به موجب ضمن به تخفیف مقرر است اشتغال نمایند به علت مالیه وحقوق دیوانی آن امور كه به تخفیف مقرر است طلبی نكرده و آنچه به علت وكاولگیری و غیره كه به تخفیف مقرر شده متوجه ایشان باشد . موافق حق وحساب باز یافت نمایند . وزارت رفعت پناه عزت و معالی دستگاه آصفی جلالاخواجه بیگا وزیر خراسان چون مالیه جماعت ذیل رعایای رعیت خانه كه به تخفیف مقرر نشده به تخفیف رسیده مشخص نمایند .
جماعت كاولیان و جماعت لولیان و جماعت سندویان مشهور به خطیران و جماعت حسن ابداللو ووجماعت بغداد لو و توابع كه از جمله رعیت خانه الكا مذكور چه مبلغ رسد جماعت ظهر است كه به تخفیف مقرر شده و چه مبلغ رسد جماعت فوق است كه می باید از عهده مالیه خود بیرون آیند و نسخه منقحه ورسدجمعی كه به تخفیف مقرر است درست داشته بدفتر خانه همایون فرستد كه مستوفیان عظام كرام دیوان اعلی بعد از عرض در دفاتر از این قرار عمل نمایندواگر تا ورود حكم اشرف مستاجر و همه ساله دار بررسد جمعی كه به تخفیف مقرر شده در سجقان چیزی گرفته باشد نسخه آنرا به دفتر خانه همایون فرستد كه از آن قرار جمع شده همه ساله حساب شود و به آنچه كسر نماید بعد از عرض عوض دهنده همه ساله دارومستاجر وجوه رعیت خانه الكاء مذكور از تاریخ صدور بر آنچه اشرف به شرح عمل نموده به علت رسد جمعی كه به تخفیف مقرر شده طلبی ننمایند و رسد جمعی كه به تخفیف مقرر نشده بر آنچه وزیر خراسان سازد و تصدیق وزیر گرفته به دیوان آورند . مستوفیان عظام رقم این عطبه در دفاتر خلود ثبت نموده و از شایبه تغییر و تبدیل مصون شناسد و آنچه به علت مالیه رسد جماعتی ظهر جمع باشد از دفتر اخراج نمایند و رسد جمعی كه به تخفیف مقرر نشده از قرار آنچه وزیر خراسان مشخص سازد نسخه به دیوان فرستد . بعد از عرض در دفاتر عمل نمایند . در این باب قدغن دانند فی تاریخ محرم الحرام سنه ۱۰۴۶جماعت كهنه فروشان وكهنه چینان وجاعتایینه داران وریگ بندان وجماعت گاوگله بانان وچوپانان وجماعت ماماچكان وآسیابان و ساربانان وسورمالان و دشتبانان و ترك طیبان و حرامان ولش كشان و …
لوحه ای به خط رقاع در داخل رواق پنجم در ضلع شمالی حیاط مسجد می باشد و تاریخ آن اول رجب سال ۹۲۱است . این كتیبه تا بحال خوانده نشده و برخی از واژه ها آسیب دیدهاست .
مضمون كلی آن مربوط به زمان فرمانروایی امیر سلطان (۹۱۹-۹۲۱) هجری قمری بر قاین بوده كه از سوی شاه اسماعیل صفوی به این مقام منصوب شده بود .
مسجد جامع قاین به عنوان یك اثر مهم تاریخی و مذهبی و خصوصیات معماری با نبوغ به شماره ۲۹۵در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است . لازم است از آسیبهای انسانی و طبیعی در امان بماند و طرح ساماندهی اطراف آن به اجرا در آید .
بسیاری معتقدند از قلعه كوه تا دژ مركزی شهر و مسجد جامع یك تونل زیر زمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده . احتمال دارد این معبر با مسیر كاریز جعفر آباد یكی باشد كه در نزدیكی قلعه كوه معبرش مجزا می گردد . اگر كاوش های باستان شناسی انجام شود شاید بتوان بسیاری از شگفتی ها را شناسایی و معرفی نمود .