مجموعه تاریخی باغباد نطنز ،در محله ای تاریخی واقع شده است كه آثار تاریخی زیادی مانند قلعه ، مسجد و… در خود جای داده است . شهرستان نطنز در استان اصفهان دارای ۶۰۰۰ سال پیشینه تاریخی است و بیش از ۱۸۰۰ اثر تاریخی و جاذبه گردشگری را در خود جای داده است.
قلعه باغباد
قلعه باغباد پیرامون گنبد سید واقف قرار دارد و دارای حصار قدیمی خشتی است. اینكه قلعه در چه زمانی ساخته شده مشخص نیست و در وقفنامه سید واقف نیز نامی از آن برده نشده است. گمان قوی بر آن است كه پس از درگذشت سید واقف و ضعف خاندان گوركانی كه منجر به پیدایش حكومتهای ملوك الطوایفی در قسمتهای مختلف ایران و تاخت و تاز آنان به قلمرو یكدیگر شد مردم افوشته نزدیك گنبد سید واقف این قلعه را بنا گذاشتند.
این قلعه در زمانهای گذشته به دفعات مكرر مورد مرمت قرار گرفته است زیرا به هنگام تاخت و تاز بیگانگان مردم از این قلعه به عنوان پناهگاه و سنگر استفاده می كردند. چه بسا كه در بسیاری از این پایداری ها در برابر هجوم اشرار تاب مقاومت نیاورده و پس از سقوط استحكامات آن ویران شده است. به گفته كهنسالان در زمان هجوم افغان ها این قلعه كاملا ویران شد ولی دوباره تعمیر و مورد استفاده قرار گرفت.
بار دیگر در زمان فتحعلی شاه قاجار تخریب شد تا اینكه در زمان حمله های نایب حسین كاشی، اهالی افوشته آنرا بازسازی اساسی كردند. ولی پس از سركوبی اشرار و انقراض قاجار، كم كم قلعه از اعتبار افتاد و به حال خود رها شد. در چند سال قبل نیز برج شمالی آن تخریب شده و به جای آن دبستانی ساختند.
مسجد باغباد
مقابل دیوار شمال شرقی قلعه باغباد كوچه ای از جاده اصلی منشعب می شود كه با شیبی ملایم به طرف شمال شرقی تا داخل افوشته امتداد می یابد. در اوایل این كوچه مسجد كوچكی وجود دارد كه در حدود سالهای ۱۳۲۶ شمسی به بعد مورد تعمیر اساسی قرار گرفت. و بدین وسیله از ویرانی حتمی نجات یافت. این مسجد به نام مسجد باغباد معروف است.
مسجد به مساحت ۱۲۰ متر مربع است كه در حدود ۷۰ متر آن زیر بنا و بقیه حیاط را تشكیل میدهد. بنای مسجد از خشت و آجر و گچ است و درآن تزئیناتی از قبیل كاشی كاری و گچ كاری وجود ندارد. شبستان مسجد یك گنبد خانه چهارگوش بدون ستون است كه در سمت شمال شرقی به اتاقی متصل است. در شمال غربی شبستان، حوض سنگی كوچك یكپارچه ای به ابعاد ۹۶*۶۶ سانتیمتر در پای دیوار ساخته اند. كه سرریز آن از طریق مجرایی به حوضی در داخل حیاط راه داشته و امروزه مسدود شده است.
در فضای میان این مسجد و دیوار قلعه باغباد در سالهای گذشته قبر هایی پیدا شد و احتمال می رود كه اینجا نیز قبرستانی بوده است. هنگام تعمیر حیاط مسجد و پوشش كف آن در سمت شمال شرقی سه قبر كنار یكدیگر پیدا شد كه فقط یكی از آنها دارای تاریخ بود. روی قبرها را با موزائیك مفروش و سنگ نبشته مذكور به دیوار خارجی شبستان مسجد نصب شد.
نوشته های این سنگ كه به ابعاد ۲۵×۸۰ سانتیمتر است چنین است: “وفات عالیحضرت شمس سپاه و دولت نجاح فی العلیین روشنی بخش كلبه آفرینش گلدسته گلستان مصطفوی نوباوه بوستان مرتضوی میرزائی میرزا علی نقی ابن عالیشان رفیع مكان میرزا علاءالدین حسین الحسینی فی شهر صفر ۱۱۶۷”. در حواشی این سنگ اشعاری كنده كاری شده كه به مرور زمان صاف و ناخوانا شده است.
بقعه بابا شیخ علی
در دامنه شرقی تپه قلعه باغباد بقعه ای كوچك قرار دارد كه آرامگاه بابا شیخ علی عارف بلند پایه و هم عصر سید واقف است. این بنا ساختمانی هشت گوش است، بلندی بقعه نیز ۳/۲۵ متر است. پیرامون این بنا قبرستانی بوده كه در دوره پهلوی از بین رفته است.
علت نامگذاری
چون این قلعه و سایر بناها در محله باغباد بنا شده به قلعه باغباد معروف است. اما در معنی كلمه باغباد به مقاله جشن باغباد به شرح زیر استناد می شود: كلمه باغباد در اصل همان «بغ بت» اشكانی است. بغ (خداوندگار) عنوانی بوده كه تیرداد اشكانی (اشك دوم) پس از پیروزی شگفت انگیزش بر سلوكیان بر خود برگزید و بدین سبب دژ جنگی باغباد (بغ بت) را بنیان نهاد.
وی این دژ را در سر راه نسـا و مروشاهجان ساخت و در آن جشن و آئینی برپا كرد كه به جشن باغباد معروف بود. اما اینكه چرا در این منطقه از این كلمه استفاده شده مشخص نیست.
آندره گدار در كتاب آثار ایران چنین نوشته است: توماس هربرت در عهد شاه عباس گوید بنابر روایتی كه در نطنز شنیدم، داریوش سوم بخت برگشته در این محل قتیل خیانتكاری شد. بر اساس این گفته ها ممكن است كه تیرداد پس از شكست دادن سلوكیان، در این مكان یادبودی برای كشته شدن داریوش سوم هخامنشی بنا كرده باشد.