كاخ تاج آباد نطنز در شهرستانی با تاریخی كهن كه عمارت ها و كاخ های زیبایی دارد ، واقع شده است. كاخهای تاج آباد و عباس آباد دو كاخ زیبا در شهرستان نطنز هستند كه هم چون نگینی در انگشتر نطنز، خودنمایی می كنند. یكی از این عمارت های زیبا و دیدنی، كه در زمان شاه عباس صفوی در اطراف نطنز بنا شد به كوشك تاج آباد معروف است.
قدمت و معماری بنا
مجموعه باغ تاج آباد نطنز در حدود ۱۰۰ هكتار مساحت، از باغ های مورد علاقه شاه عباس صفوی بوده است. این باغ مجموعه ای از چندین بنا شامل كاخ اصلی، حمام، شربتخانه، محل گلاب گیری و هشتی ورودی است . به دلیل واقع شدن در نقطه جغرافیایی مناسب و آب و هوای خوش محل پرورش و كاشت بهترین نوع گیاهان عطری بومی ایران از جمله گل محمدی و گل معروف به یاس شاه عباسی بوده است.
از مهمترین ویژگی های معماری و نمای داخلی این بنا، وجود نقاشی های گل و بوته عصر صفویه بر سقف و دیواره های آن است كه شباهت زیادی با نقش های كاخ عالی قاپو اصفهان و شباهت هایی نیز به باغ شاهزاده كرمان دارد. همچنین آبراهه ای از هشتی درب باغ تا داخل كاخ وجود داشته است كه تداعی گر آبراهه باغ فین كاشان است. این مجموعه با شماره ۸۹۸ در سال ۱۳۴۹در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
روستای تاج آباد
تاج آباد روستایی در دوازده كیلومتری نطنز-اصفهان در امتداد راه كاروان رو قرار داشت. شاه عباس اول به سبب آب و هوای خوش و موقعیت مناسب آن برای شكار، باغی ایرانی برای اقامتی چند روزه در آن بنا كرد. دهكده زیبا و كوچك تاج آباد هم چون نگینی در مسیر جاده اصفهان به نطنز خود نمایی می كند. كوشك تاج آباد شامل عمارت، ساختمان گلاب گیری و حمام بوده كه در باغی بی نظیر قرار دارد.
باغ های سرسبز و خرم این مجموعه را درختان تنومند سرو، كاج و چنار احاطه كرده است . دو ساختمان گلاب گیری موجود در مجموعه، بیا‌نگر وجود باغ های پوشیده از گل و گلستان فرح بخش در گستره این بیابان است. این بنا آن گونه كه در برخی از كتب و منابع تاریخی مانند سفرنامه سپاهان معروف به عصر صفویه نقل شده است. محل اقامت شاه عباس اول صفوی و سایر پادشاهان این سلسله در سفرها و تردد از قزوین و تبریز، به سوی كاشان و اصفهان و بالعكس بوده است.
ورودی بنا
ورودی اصلی بنا به سمت جنوب و تمام نماها حالت قرینه دارد و فقط بخشی از بنا در قسمت شرقی، در دوره های تاریخی بعدی الحاق شده است كه آنرا از حالت قرینه خارج كرده است. درب ورودی چوبی است و در دو طرف ورودی، سكوهای سنگی به ارتفاع حدود یك متر قرار دارد . وسعت بنا، ۱۵.۵ در ۱۲ متر، برابر با ۱۸۶ متر مربع است كه بعد از ورودی، هشتی با تزئینات نقاشی نفیس دوران صفوی بر روی سقف، چشم هر بیننده ای را مجذوب خود می كند.
تزیینات بنا
تزئینات نقاشی موجود روی سقف سردر ورودی و سقف اصلی هشتی بنا كه شامل انواع اسلیمی ها و گل های ختایی و مینیاتورهای مكتب اصفهان بوده است . دقیقاً مانند نقاشی های موجود روی سقف سرسرای كاخ عالی قاپو اصفهان است.
در هر چهار گوشه كوشك، چهاراتاق به ابعاد ۲.۳ در ۳ متر و ۲.۲ در ۲ متر قرار دارد. كه احتمالاً محل استراحت مراجعان و یا اتاق انتظار افرادی بوده كه قصد ملاقات با شاه را داشته اند. طبقه همكف از طریق راه پله، به عرض حدود یك متر با منحنی مخصوص به طبقه فوقانی و بام متصل است. به احتمال فراوان در طبقه فوقانی بنا در دوره های بعدی اقدام به ساخت سه اتاق در انتهای ضلع شمالی شده كه پوشش این اتاقها با تیرهای چوبی و تخته كوب است. پوشش یكی از این اتاق ها فروریخته و پوشش دو فضای دیگر نیز كاملاً فرسوده شده است.
باغ تاج آباد
در ابتدای مزرعه و باغ تاج آباد كه قسمت جنوبی می شود، دو بنای قدیمی قرار دارد كه به دلیل زمان ساخت و قدمت، هم دوره بنای اصلی است. كه یكی از آنها ساختمان گلابگیری قدیمی و دیگری حمامی قدیمی است كه بخش زیادی از آن سالم مانده است. پس از مهاجرت مالك تاج آباد به خارج كشور باغ به دست خدمه تصرف شد . هنگام رفع تصرف اقدام به آتش زدن سردر كاخ كرده اند كه آثار سوختگی بر دیواره های آن هنوز به چشم می خورد.
یكی از زیباترین جلوه های باغ های عباسی در اینجا جوی آب پهن و درازی مشابه جوی باغ فین كاشان است. كه دو بنای كاخ و بنای سكونت مالك را كه بعدها بر روی مخروبه بنایی ساخته شده، بهم پیوند می دهد. در مسیر این جوی دست كم دو سه آبشارمانند وجود داشته كه با سنگ های كنده كاری شده (به اصطلاح سینه كفتری) تزیین شده بودند . امروز تنها یك آبشار در جای خود مانده و اثر دو سنگ دیگر كه در پشت خانه عهد قاجاری ساخته شده، پیداست. حوض یا استخری بزرگ نیز در باغ وجود دارد كه امروز به همان شكل و شمایل گذشته بازسازی ولی ارتفاع دیوار سنگچین بلندتر از پیش می باشد.
حمام كاخ
حمام نیز بنایی در مساحت نزدیك به پانصد مترمربع با سه خزینه شاهی، اربابی و رعیتی بوده كه سردر و دیواره های آن با كاشی كاری تزیین شده بود اما از دستبرد متصرفان و سودجویان در امان نمانده و امروز تنها خرده كاشی ها و خشت خامی از آن برجا مانده است. این حمام، پس از حمام باغ فین، دومین حمام اختصاصی ست كه در كاخ احداثی شاه وجود داشته است.
باغ تاج آباد از اواسط دوره قاجار به تصرف مالكان محلی درآمد . پس از انقلاب هم با مزایده ای از سوی بنیاد مستضعفان در سال ۱۳۸۱ به مالك خصوصی دیگری سپرده شد. تا اینكه در سال های ۸۵ تا ۸۷ بنای تخریب شده گلابگیری در باغ با حمایت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بهسازی شد.
توصیفی از باغ ایرانی
آنچه امروز با عنوان باغ ایرانی می شناسیم از اواخر هزاره دوم پیش از میلاد گسترش یافته؛ كاخ هایی با پلان مربع، گنبددار با برج و ستون كه با سه ساختار و طراحی منحصر به فرد بنا شدند. نخست اینكه در مسیر عبور جوی آبی با فضای سبزی در امتدادش قرار دارند. دوم اینكه با دیوارهای بلند محصور هستند و سوم اینكه درون باغ عمارت تابستانی و استخر آب به چشم می خورد.
مجموعه تاج آباد نیز با این تعریف یكی از نمونه های زیبای باغ های ایرانی واقع در دل كهن باغشهر نطنز به شمار می رفته است. كه برای سال ها در اوج شكوه، آبادانی و زیبایی میزبان شخصیت هایی مانند شاهان و شاهزادگان صفوی بود. اما به تدریج اهمیت و شكوه خود را از دست داد تا اینكه به طور كامل گرد فراموشی گرفت و به تاریخ پیوست.
نحوه دسترسی
كوشك تاج آباد، در مزرعه تاج آباد نطنز، واقع در دوازده كیلومتری جنوب شرقی نطنز و در یك كیلومتری جاده قدیم اصفهان به نطنز در میان باغ و مزرعه ای وسیع قرار دارد.
