كاروانسرای یغمیش صدوق یكی از كاروانسراهای تاریخی استان یزد است كه به آن یاغمیش نیز گفته می‌شود. این كاروانسرا از آثار دوره صفویه شهرستان صدوق در استان یزد است. شهرستان صدوق در شمال غرب ندوشن در استان یزد واقع شده است.
معماری بنا
این كاروانسرای مستحكم به مساحت ۳۵ × ۴۵ متر از سنگ و آجر ساخته شده است. ابعاد آجرهای موجود در دیوارهای این اثر قدیمی ۲۰ در۲۰ در ۴ سانتی‌متر می‌باشد كه قالبی یكسان با بناهای موجود دوران صفوی دارد. از عجیب‌ترین مشخصه‌های این بنا، شالوده سنگی بنا می‌باشد. معماری سنگی بنا كامل و بی نقص بوده در حدی كه گمان می‌رود معمار آن، بسیار آگاه به سازه‌های سنگی بوده است. قطر دیوار از ابتدا تا انتها تغییر داشته و چیدمان سنگ و ملات چنان جداناپذیر می‌باشد كه تمامی فاصله بین سنگ‌ها با ملات به خوبی پر شده. كار دقیق معمار و بنا، دلیلی را برای بندكشی دوباره بین سنگ‌ها نمی‌گذارد.
ارتفاع بیش از ۹ متر دیوارها و نیز وجود برج‌های چهارگوشه بنا و نیز برج‌های نیمه در میان اضلاع شرقی، غربی و جنوبی كه جنوبی كمی هم بلندتر می‌باشد و نیز سردر بیش از ۱۵ متر با دو برج، همه و همه حاكی از وضعیت امنیتی بد منطقه و اهمیت راه‌گذری از این منطقه می‌دهد.تأمین آب از طریق چاه می‌باشد كه در داخل كاروانسرا قرار دارد و این اهمیت وجود آب در این منطقه بیابانی را می‌رساند. نبود قنات و تأمین آب داخلی و نیز مكان‌هایی برای انباركردن آذوقه، بیانگر این مطلب است كه زمان‌هایی رباط در محاصره نیز بوده است.
قدمت بنا
صاحب جامع مفیدی در وصف این رباط یا كاروانسرا می‌نویسد:
“به سرحد یزد و اصفهان در میان بیابان واقع است. جایی است خوفناك و مكانی است پر وحشت. در قدیم الایام قلعه ای ساخته بودند از سنگ؛ اما خرابی تمام در بنیان آن راه یافته بود. ایالت و شوكت پناه، جانی خان قورچی باشی در زمان اقتدار به تعمیر آن همت گماشت و در نهایت استحكام به اتمام رسانید و بر اطراف آن برج های عالی ترتیب داده و در ساحت آن چاهی حفر نمود كه مترددین از آن مستفیض می گردند و بانی را به دعا یاد می‌كنند.”
وضع فعلی كاروانسرا نیز موید نوشته صاحب مفیدی است. یعنی دیوار های قسمت قدیمی رباط همه از سنگ سرخ و بسیار محكم است و بعداً تعمیرات و مرمت‌هایی كه در آن شده، با آجر به انجام رسیده و مخصوصاً برج ها و گاوپهلوهایی به آن الحاق شده است.
ورودی بنا
سردر ورودی كه در طرف دیوار شمالی است تماماً از آجر و احداث عصر صفوی است. دو برج متصل به سردر به محیط خارجی پانزده متر از آجر و یك گاوپهلو و جرز كه حكم شمع و حمال برای دیوار دارد در همین قسمت ساخته شده. در دو زاویه دیوار سمت راست یا مغرب دو برج و در وسط آن یك برج سنگی هست و یك شمع آجری هم در همین سمت دیده می شود.
در دیوار سمت چپ یا مشرق دو برج سنگی اصلی و دو گاوپهلوی آجری متصل دیده می شود. بلندی دیوار ها قریب نه متر است. بالای سر شاه نشین برجی از آجر به بلندی سه متر ساخته اند و در همانجا سه سوراخ تعبیه شده كه جای ریختن روغن داغ و آب جوش بوده است.
دو متر از سر دیوار برج های اطراف قلعه از آجر ساخته شده. در داخل رباط صفه ها، و عقب سر آنها طویله و اصطبل ها همه از آجر بنا گردیده و به طور كلی این رباط از حیث استحكام و استواری از رباط های مهم و نسبتاً سالم صفحات یزد و از لحاظ نقش و طرح هم استادانه و خوش كار است.
ریشه نامگذاری
یغمیش از نظر ریشه‌شناسی، ریشه و وجه تسمه، چندان مشخص نیست ولی در كتب تاریخی یغمیش را نامی مغولی و برگرفته از آثار یغمیش شحنه اصفهان در عصر غازان‌خان می‌دانند [ایرج افشار، یادگارهای یزد].
مرمت و بازسازی
این بنای جالب و عجیب شالوده‌ای سنگی و با ملات گل وآهك دارد. البته این شالوده اوّلی بنا بوده كه به احتمال زیاد، به دوران حكومت ایلخانان مغول برمی‌گردد. ولی در دوران صفوی با آجر و افزودن چند پاپیل و پشت بند به استحكام بنا افزوده‌اند، از جمله سردر ورودی كه با دو برج آجری و دروازه میانی ایجاد شده و برج‌های گوشه‌ای ضلع شمالی.
در ضمن در قسمت‌های شرقی و غربی با دو پیلك نیم‌برج جهت استحكام بخشیدن به دیوارها افزوده اند. مصالح اصلی بنا بومی بوده و از سنگ لاشه منطقه می‌باشد و نیز آهك را نیز از معادن اطراف برداشت كرده‌اند. ولی مرمت دوران صفوی با آجر می‌باشد.
ثبت ملی
كاروانسرای یغمیش در سال ۱۳۸۲ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۸۵۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
