شهرها و روستاهای جهانی صنایع دستی ایران

ایران از آن دسته كشورهای برتر دنیا از لحاظ داشتن جاذبه های گردشگری و صنایع دستی  می باشد . در گوشه گوشه عمارتها و موزه های جهان آثاری از صنایع دستی ایران را می توان مشاهده كرد . از فرش ایرانی كه در دنیا بی نظیر است تا لوازم زینتی و تزیینی .در این مطلب می خواهیم با شهرها و روستاهای جهانی صنایع دستی ایران آشنا شویم . ۱۱ شهر و ۳ روستای ایران به عنوان مجموعا ۱۴ شهر جهانی صنایع دستی ایرانی ثبت شده‌اند كه صنایع دستی آن‌ها شهرتی جهانی دارند. گردشگرانی كه به ایران سفر می‌كنند به عنوان سوغات آن‌ها را تهیه می‌نمایند. همچنین این صنایع دستی جزو صادرات مهم كشور نیز محسوب می‌شوند و سالانه تعداد زیادی از آن‌ها به كشورهای مختلف صادر می‌گردند.

گفتیم ایران صنایع دستی متنوع و زیبایی دارد ، امّا اگر دقیق‌تر بررسی كنیم، می‌بینیم بعضی شهرها در یك هنر خاص، شهرت ویژه‌تری دارند. شهرها و روستاهایی كه به عنوان صنایع دستی‌شان معرفی می‌شوند این ویژگی را دارند؛ یعنی به نام آن هنری كه مخصوصشان است به ثبت می‌رسند. تا الان تعدادی از شهر و روستاها به ثبت ملی رسیده‌اند امّا در فهرست میراث جهانی یونسكو فعلا فقط ۱۱ شهر و ۳ روستا به ثبت رسیده كه در ادامه مطلب آنها را معرفی خواهیم كرد.

اهمیت ثبت جهانی شدن

در واقع وقتی شهر یا روستایی به صنعت و هنرش معروف می‌شود، شرایط برای هویت سازی‌اش فراهم می‌شود و این هویت سازی به برنامه‌ریزی‌های دیگر برای آینده آن منطقه كمك می‌كند. همچنین اگر همه چیز به خوبی پیش برود، زمینه‌های مهاجرت‌های معكوس از شهر به روستا هم ممكن است فراهم كند، زیرا به دنبال اشتغالی كه فراهم می‌شود، بعضی جوانانی كه برای به دست آوردن شغل بهتر روستا یا شهرشان را ترك كرده بودند، برمی‌گردند و به مشاغل سنتی و خانوادگی‌شان ادامه می‌دهند. از طرفی هم می‌دانیم این رونق مشاغل سنتی تا چه اندازه می‌تواند در بهبود فرهنگ و اقتصاد جوامع محلی موثر باشد. از این جهت، سعی شده شهرها و روستاهای بیشتری حداقل به ثبت ملی برسند و بعد هم به ثبت یونسكو راه پیدا كنند. این روند ثبت صنایع دستی شهرها از سال ۹۴ شروع شد و به مرور بیشتر شد.

شهرهایی كه به عنوان شهرهای صنایع دستی ایران به ثبت رسیده‌اند

گفتیم از بین شهرهایی كه به ثبت جهانی رسیده‌اند، ۱۱ شهر هستند كه در زیر آنها را معرفی می‌كنیم. شهرت این شهرها به یك هنر به معنی این نیست كه فقط همین هنر را دارند یا آن هنر در باقی شهرها وجود ندارد، بلكه با توجه به استانداردهایی كه در نظر گرفته شده، آن هنر در آن شهر ویژه‌تر است.

اصفهان

ثبت اصفهان به عنوان شهر جهانی صنایع دستی به این علت است كه از مجموع ۶۰۲ رشته صنایع‌دستی شناخته شده در جهان، حدود ۲۹۹ رشته مربوط به ایران است و از این تعداد حدود ۱۹۹ رشته متعلق به اصفهان؛ یعنی یك سوم صنایع‌دستی جهان از نظر تنوع در اصفهان وجود دارد. هنرمندان و صنعتگران فراوانی در اصفهان، حرفه‌های هنری و صنعتگری را به عنوان شغل اول خود انجام می‌دهند. همچنین گفته شده ۶۰ تا ۷۰ درصد صنایع دستی ایران در اصفهان تولید می‌شود. اصفهان و تبریز اولین شهرهای ایران بودند كه در سال ۹۴ به ثبت رسیدند.

رشته های مختلف صنایع دستی در اصفهان مانند میناكاری، فیروزه‌كوبی، زری‌بافی، مخمل‌بافی، سماورسازی، قلم‌كاری، سفالگری، منبت‌كاری و… ثبت گردیده است. در این شهر علاوه بر تولید انواع صنایع دستی، آموزشگاه‌ها و دانشگاه‌های متعددی به آموزش ساخت این صنایع دستی و هنرهای مختلف می‌پردازند.

تبریز

فرش از آن هنرهایی است كه در شهرهای مختلف ایران با كیفیت در طرح و جنس‌های متفاوت، تولید می‌شود به صورتی كه فرش ایران در جهان معروف است. تبریز از آن مراكز مهم فرش دستباف ایرانی است كه به عنوان شهر جهانی فرش در سال ۹۴ به ثبت رسیده است. پیشینه تاریخی شهر تبریز در فرش‌بافی به زمان صفویان برمی‌گردد كه با توجه به انتخاب تبریز برای پایتخت صفویان و توجه شاهان این دوره به فرهنگ و هنر، كارگاه‌های قالی‌بافی زیادی در تبریز دایر گشت. فرش تبریز یكی از نفیس‌ترین قالی‌های ایران و دنیا است كه در بافت آن از طرح‌هایی همچون طرح مستوفی، اسلیمی لچك ترنج، گلدانی، میناخانی، طرح درختی و… استفاده می‌شود.

لالجین

اگر گذرتان به همدان خورده باشد، احتمالا سفال‌های رنگارنگ اطراف جاده، باعث توقف سفرتان شده. سفال‌هایی كه چشم رهگذران را به خودشان جذب می‌كنند و باعث تأمل چند دقیقه‌ای آنها می‌شوند. این سفال‌ها عمدتا از شهر جهانی سفال یا پایتخت سفال ایران، لالجین آمده‌اند و بسیاری از تولیدات سفالی ایران از هنر دست مردمان این شهر كوچك تأمین می‌شود. اهمیت سفال‌های لالجین سبب شد در سال ۹۵ به عنوان شهر جهانی سفال به ثبت برسد.شهر لالجین كه دارای پیشینه سفالسازی ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ ساله دارد. خاك این منطقه از جنس رس بسیار مرغوب می‌باشد كه برای ساخت سفال با طرح‌هایی الهام گرفته از طبیعت و نقوش هندسی، از آن استفاده می‌گردد و برای ساخت لعاب از موادی همچون قلیا، سنگ سفید، شیشه، سرب پخته، لاجورد و… بهره گرفته می‌شود.

مشهد

مشهد با داشتن ۳۹ گونه متفاوت سنگ‌های قیمتی، در سال ۱۳۹۵ از سوی شورای جهانی صنایع‌دستی به‌عنوان شهر جهانی گوهر سنگ‌ها انتخاب شد. وجود معادن سنگ‌های قیمتی نظیر فیروزه، عقیق، آماتیست، اوپال، آراگونیت و … و همچنین وجود واحدهای سنگ تراشی، مراكز آموزش دیده در مورد سنگ‌های قیمتی و سنگ تراشی و وجود لابراتوارهای تخصصی برای ارزیابی و تشخیص ارزش سنگ‌های قیمتی، باعث شده است تا مشهد مهد سنگ‌های قیمتی در ایران باشد.

خراسان رضوی از نظر منابع معدنی‌ مثل فیروزه و آگات (عقیق)، بریل (آكوامارین)، سافیر، یاقوت، روتیل، ارتوكلاز، فیروزه قوچانی (كریزوكلا)، ژاسپر، عقیق سلیمانی، اوپال، گارنت، دركوهی، رزكوارتز، آندالوزیت، ایلمنیت، آراگونیت و پلی گورسكیت اهمیت دارد. فیروزه یا توركواز، در تراكیت‌های پورفیری و ماسه سنگ‌های غنی از مواد آلی (فسفر) دیده می‌شود. بهترین نوع فیروزه از نظر كیفیت، رنگ و ارزش در نیشابور ایران یافت می‌شود كه دارای مرغوب‌ترین نوع فیروزه در جهان است. اگر به مغازه‌های مهر و تسبیح فروشی اطراف حرم هم سر بزنید، این سنگ‌های متنوع را به صورت محصولات مختلف می‌بینید.

سیرجان

گلیم‌های شیریكی پیچ سیرجان با بافت متفاوتشان به عنوان شهر جهانی به ثبت رسیده‌اند. برای بافت این گلیم‌ها، چند نفر باید با یكدیگر همكاری كنند و مثل سایر گلیم‌های معمول، یك نفره بافته نمی‌شود.بافت گلیم در سیرجان كه با استفاده از پشم و مواد طبیعی و گیاهی بافته و رنگ می‌شود، پیشینه‌ای تاریخی دارد. این شهر كه در استان كرمان قرار دارد در سال ۱۳۹۶ به عنوان شهر جهانی گلیم ثبت شد. گلیم شیریكی ‌پیچ از شاخص‌‌ترین دست‌‌بافته‌های زنان روستایی و عشایری شهرستان سیرجان به حساب می‌آید كه یك دست‌بافته ذهنی است و نمادها و نقوش آن بدون نقشه و با الهام از زندگی اطراف است.

مریوان

كلاش یا گیوه كردی از اجزای مهم لباس مردمان غرب كشور است. در بازار استان‌های كردستان و كرمانشاه و ایلام كه بگردید، گیوه‌های متنوع با جنس‌های مختلف به چشمتان می‌خورد. امّا گیوه‌های اصیل معمولا جنسشان از نخ و بسیار راحت هستند. مریوان در استان كردستان در سال ۹۶ به عنوان شهر جهانی گیوه به ثبت رسیده است.كلاش ها قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال دارد و به‌‌صورت دستی با مواد طبیعی و بدون استفاده از هرگونه مواد صنعتی و آلاینده تولید می‌شود.

میبد

اگر به نارین قلعه میبد رفته باشید، حتما نقش زیلوهای مخصوص این شهر را بر محوطه قلعه دیده‌اید. زیلوهای میبد به شكل ویژه‌ای بافته می‌شوند و بافندگان آن نسل‌هاست كه این هنر را به فرزندانشان منتقل می‌كنند. سال ۹۷ این شهر به عنوان شهر جهانی زیلو به ثبت رسید. این دستبافه به دلیل الیاف پنبه‌ای و طبیعی‌اش به عنوان فرش سلامت جهان هم شناخته می‌شود.بافت زیلو در مبید سابقه‌ای تاریخی دارد و از آن به عنوان فرش و پوششی برای كف خانه‌ها و اماكن مذهبی استفاده می‌كردند. صنایع دیگر شهر میبد با قدمتی ۷۰۰۰ ساله مانند سفالگری و سرامیك نیز شهرتی جهانی دارند.

آباده

منبّت هم از آن هنرهای ظریف ایرانی است كه در شهرهای مختلف ایران یافت می‌شود امّا شهرت آن به عنوان شهر جهانی در سال ۹۷ نصیب آباده شده است. هنر منبت‌كاری یكی از هنر‌های دست‌ساز ایرانی با قدمت حدود ۱۵۰۰ سال است كه طبق مدارك تاریخی، شهر آباده خاستگاه آن بوده است.

شیراز

گفتیم اصفهان به عنوان شهر جهانی صنایع دستی به ثبت رسیده، امّا در سال ۹۸ شیراز هم به دلیل تنوع هنرهایی كه در آن وجود دارد به عنوان دومین شهر جهانی انتخاب شد. در استان فارس ۸۰ رشته صنایع‌دستی فعال است كه بیشتر این رشته‌ها در شهر شیراز فعال هستند؛ در گروه دست بافته‌های داری گلیم، جاجیم و گبه و قالی؛ خاتم شیراز كه نشان جغرافیایی بین المللی صنعت (VIPO) را گرفته است. شهر شیراز كه با داشتن جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی، ادبی، مذهبی و طبیعی جزو مقاصد برتر گردشگری ایران می‌باشد.  معرق‌كاری، منبت‌كاری، صنایع‌دستی سفالی و سرامیكی همچون كاشی معرق و كاشی هفت رنگ، هنرهای فلزی از جمله نقره‌كاری و قلم‌زنی، دست‌بافته‌هایی مثل گلیم و گبه، شیشه‌گری سنتی، نمدمالی، گچبری، گیوه‌بافی و نگارگری از مهمترین صنایع دستی این شهر می‌باشند.

زنجان

در بین صنایع دستی مختلف زنجان، ملیله‌بافی و چاقو‌سازی آن شهرت بسیار دارد. در هنر ملیه‌بافی نقره را به‌شكل مفتول‌های بسیار باریك در می‌آورند و طرح و نقش‌های ظریف و پیچیده‌ای با آن درست می‌كنند كه برای ساخت انواع ظروف پذیرایی، سرویس چای‌خوری، شكلات‌خوری، گلدان، شمعدان، قاب عكس، جعبه جواهرات و… كاربرد دارد. در سال ۱۳۹۸ هنر ملیله‌بافی زنجان مورد توجه قرار گرفت. این شهر به عنوان شهر جهانی ملیله در شورای جهانی شهرهای صنایع دستی ثبت گردید. ملیله كاری هم از آن هنرهای ظریفی است كه معمولا توریست‌ها با شنیدن نحوه تهیه آن شگفت زده می‌شوند. گفته شده قدمت این هنر حتّی به پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد و اصالت آن را زنجان می‌دانند؛ گر چه در شهرهای دیگر هم انجام می‌شود.

ملایر

این شهر كه در استان همدان قرار گرفته است از قدمت زیادی در زمینه تولید مبلمان سنتی و منبت‌كاری برخوردار است كه در سال ۱۳۹۸ در فهرست جهانی شهرهای صنایع دستی ثبت گردید. بالای ۵۰ درصد تولیدات مبل و منبت كشور در این شهر صورت می‌گیرد و كارگاه‌ها و هنرمندان زیادی در این زمینه فعالیت دارند كه آثار آن‌ها به بیشتر به كشورهای آسیای میانه، حاشیه خلیج فارس، تركیه و عراق صادر می‌شود.همانطور كه می دانید ملایر بیشترین تولید گردو در ایران است .  بیشتر مبلمان های این شهر از چوب مرغوب گردو می باشد .

روستاهایی كه به عنوان شهرهای صنایع دستی ایران به ثبت رسیده‌اند

از بین روستاها هم سه روستای زیر به عنوان روستاهای جهانی صنایع دستی به ثبت رسیده‌اند. سال ۹۶ اولین روستای جهانی به ثبت رسید و پس از آن روستاهای دیگر ثبت شدند.

كلپورگان؛ روستای جهانی سفال

كلپورگان و سفال‌های متفاوتش به عنوان اولین روستای جهانی در سال ۹۶ به ثبت رسید. ساخت سفال در كلپورگان ریشه در هفت هزار سال پیش دارد و بدون چرخ سفال به صورت كاملا دستی تهیه می‌شود. كلپورگان روستایی در ۲۵ كیلومتری شهر سراوان استان سیستان و بلوچستان است كه سفال آن بخاطر طرح های خاص و اصیل و همچنین تولید به روش سنتی و بدون چرخ سفال، شهرت یافته است. طرح‌ها و نقوش این سفال‌ها كاملا هندسی و شبیه به نقوش سفال‌های ماقبل تاریخ و آغاز دوره تاریخی است.

خراشاد؛ روستای جهانی توبافی (حوله بافی)

هنر پارچه‌بافی سنتی یا همان توبافی قدمتی دیرینه در خراشاد كه یكی از روستاهای بیرجند و خراسان جنوبی می‌باشد، دارد. منسوجات سنتی نخی، ابریشمی و كتان مانند شال سر، سفره نان، تن پوش، حوله دست و صورت، حوله آشپزخانه، چادر شب و دستمال جیبی در خراشاد با ابزارهای خاص سنتی تهیه می‌شوند. روستای خراشاد در سال ۱۳۹۷ توانست با نام روستای جهانی توبافی در فهرست شهرهای جهانی صنایع دستی ثبت شود.