شهر سوخته نام منطقه‌ای باستانی و شگفت انگیز در جنوب شرق ایران زمین، سرزمین آغاز تمدن بشری است، سرزمینی اساطیری كه بدون شك منبع تاریخی برای مشخص شدن هویت انسانی است.
این محوطه باستانی در ۵۶ كیلومتری جنوب زابل و ۱۶۰ كیلومتری شمال زاهدان مركز استان سیستان و بلوچستان در حاشیه راه زابل به زاهدان واقع شده و می‌تواند یكی از مقاصد گردشگری تاریخی محسوب شود، جایی كه نشانگر اوج تمدن و پیشینه پر افتخار ایرانیان است.
بر اساس نظریه دیرینه شناسان، این شهر سه هزار و ۲۰۰ سال پیش از میلاد پایه گذاری شده و مردم آن در چهار دوره بین سال های سه هزار و ۲۰۰ تا یك هزار و ۸۰۰ پیش از میلاد در این مكان سكونت داشته‌اند، محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم پیش از میلاد، توسط مهاجرانی كه از چهار گوشه به آن وارد شده‌اند، بنا شده است و تا كنون سند یا سنگ نوشته ای كه نام واقعی و باستانی این شهر را مشخص كند به دست نیامده و به علت آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال های سه هزار و ۲۰۰ تا ۲ هزار و ۷۵۰ پیش از میلاد «شهر سوخته» نامیده می شود.
این مكان از نادرترین شهرهای باستانی است كه در آن زنان عهده دار امور مالی خانواده بوده اند؛ بر مبنای یافته های دیرینه شناسان، شهر سوخته ۱۵۱ هكتار گستره دارد و بقایای آن نشان می دهد كه این شهر دارای پنج بخش مسكونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش های مركزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است كه به صورت تپه های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند.
۸۰ هكتار از گستره شهر سوخته را بخش مسكونی تشكیل داده و مهمتر اینكه شهر سوخته مركز بسیاری از فعالیت های صنعتی و هنری آن دوران بوده است به طوری كه به گفته باستانشناسان و كاوشگران، در شهر سوخته نمونه های جالب و منحصر به فردی از زیورآلات به دست آمده است.
در شهر سوخته انواع سفالینه ها و ظروف سنگی، معرق كاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده كه معرف وجود چندین گونه صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست.
تاكنون ۱۲ نوع بافت پارچه یكرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و نیز مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق های اطراف دریاچه هامون سبد و حصیر می بافتند و از این نی ها برای درست كردن سقف خانه ها نیز استفاده می كردند.
صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بود.
با توجه به موارد یاد شده شهر سوخته بدون شك جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است.
كشف نخستین چشم مصنوعی جهان در شهر سوخته
برای نخستین بار در شهر سوخته یك چشم مصنوعی با پیشینه چهار هزار و ۸۰۰ سال كشف شد، این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله در یكی از گورهای شهر سوخته مدفون شده و بر روی جمجمه او قرار داشته است.
چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ این زن كار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان هنوز سالم مانده است.جنس این چشم مصنوعی به طور كامل مشخص نشده اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است.
بر روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ های داخل چشم توسط مفتول های طلایی به قطر كمتر از نیم میلی متری طراحی شده و مردمك این چشم نیز در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی كه تقریبا یك لوزی را تشكیل می دهند پیرامون مردمك دیده می شود.
سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: مطالعات نخستین نشان می‌دهد كه این چشم مربوط به چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره ۶ هزار و ۷۰۵ بوده است.
سید منصور سید سجادی بیان كرد: بر اساس بررسی ها، زیر تاق ابروی این زن آثار آبسه دیده می شود و به علت تماس طولانی مدت بخش زیرین چشم مصنوعی با پلك چشم آثار ارگانیكی پلك چشم نیز در روی این چشم مصنوعی مشهود است.
وی بیان كرد: بررسی های انسان شناسانه نشان داده كه به احتمال بسیار زیاد این زن بین ۲۵ تا ۳۰ سال سن داشته و دو رگه (سیاه و سفید) بوده است.
سجادی بیان كرد: ظرف های سفالی، مهرهای تزیینی، كیسه چرمی و یك آینه مفرغی در این قبر پیدا شده است.
كشف نخستین جراحی مغز جهان در شهر سوخته
یكی از شگفت انگیزترین یافته‌های این شهر باستانی، پیدا شدن نشانه های كهن ترین جراحی مغز در آن است. جمجمه‌ای از دختر ۱۲ یا ۱۳ ساله در این شهر باستانی كشف شده كه در چهار هزار و ۸۰۰ سال قبل پزشكان این منطقه برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی كردند و این دختر بچه نیز مدت ها بعد از این عمل زنده مانده است.
اسكلت كامل این دختر بچه پیدا شده و چهره او نیز توسط اندام شناسان دیرینه شناس باز سازی شده است.
كشف خط كش پنج هزار ساله در شهر سوخته
خط كش ساخته شده از چوب آبنوس در كاوش های باستان شناسی شهر سوخته كشف شده است این خط كش به طول ۱۰ سانتی متر با دقت نیم میلی متری از جنس آبنوس است؛ كشف این وسیله نشانگر این است كه ساكنان این شهر باستانی پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات داشته اند.
كهن ترین تخته نرد جهان از گور باستانی شماره ۷۶۱ در شهر سوخته به همراه ۶۰ مهره پیدا شده است این تخته نرد؛ بسیار قدیمی تر از تخته نردی است كه در گورستان سلطنتی «اور» در میان رودان (بین النهرین) پیدا شده بود.
این تخته نرد از جنس آبنوس و به شكل مستطیل ساخته شده است و بر روی آن یك مار كه ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است.
این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد و مهره ها كه در یك ظرف سفالی در كنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ های رایج شهر سوخته یعنی لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده اند.
كشف نخستین پویانمایی (انیمیشن) جهان در شهر سوخته
باستان شناسان هنگام كاوش در گور پنج هزار ساله جامی را یافتند كه نقش یك بُز و یك درخت روی آن دیده می شد، آن ها پس از بررسی این شی دریافتند نقش روی جام بر خلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه های تاریخی شهر سوخته، تكراری هدفمند دارد، به گونه ای كه حركت یك بُز به سوی درخت را نشان می دهد.
هنرمندی كه جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حركت، بزی را طراحی كند كه به سمت درخت حركت و از برگ آن تغذیه می كند.
باستان شناسان با نزدیك كردن این تصاویر به یكدیگر موفق شدند نمونه ای از تصویری متحرك را در قالب فیلم ۲۰ ثانیه ای به دست آورند.
بز از جمله حیواناتی است كه در رسیدن به ارتفاعات ماهر است و می تواند با حركت جهشی به سمت بالا بجهد كه هنرمند نقاش شهر سوخته با دقت و زبردستی موفق شد جهش این بز را به تصویر بكشد.
این جام كه از آن برای نوشیدن استفاده می شده ۱۰ سانتی متر ارتفاع دارد و بر یك پایه استوار شده است.
سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته گفت: تاكنون در دوره های قبل از تاریخ چنین تصویری دیده نشده و این تصویر برای نخستین بار در شهر سوخته یافت شده است.
سید منصور سید سجادی ادامه داد: در بسیاری از ظروف شكل هایی به چشم می خورد كه تنها تكرار هستند و حركتی در آنها دیده نمی شود اما تحقیقات ما نشان داده است كه این نقش، قدیمی ترین ایده مردمان باستان برای ارائه «تصویر متحرك» و به تعبیر امروزی «انیمیشن» است.
اشیای دیگر شهر سوخته
از دیگر اشیای مهم از میان هزاران شی یافت شده، می توان از سفال با امضای سفال گر بر روی آن، چكش، سوزن، سنجاق سر زنانه، شهرك های مسكونی و ساختمان های همگانی هم چون آپارتمان و نیز بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشك كرده، برنج، زیره، كوره های سفالگری، كوره های ذوب فلزات، دكمه، تبر، بندكفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب های چوبی، كفش و كمربند نام برد كه هر كدام از آنها داستانی دارد بسان هفت گنج.
سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته كه از سال ۱۳۵۲ كار خود را در این منطقه باستانی آغاز كرده است می گوید: شهر سوخته از لحاظ گوناگونی آثار و بقایای انسانی در دنیا بی نظیر است.
سید منصور سید سجادی با اشاره به اینكه تاكنون تنها ۳.۵ درصد از این شهر باستانی كاوش شده است ادامه داد: كاوش بر روی هر منطقه و سایت تاریخی نباید بیش از ۲۰ سال طول بكشد و بقیه اكتشافات باید به حداقل ۵۰ سال پس از آن موكول شود تا از این طریق بتوان با ظهور فناوری های جدید و نیز دانش علمی نسل های بعد و همچنین یافتن مشكلات در نحوه عملكرد كنونی به بهترین شكل از اسرار این میراث كهن پرده برداشت.
وی با تاكید بر استفاده از تخصص داخلی در امور كشف و تحقیق در شهر سوخته افزود: حضور كاوشگران و باستان شناسان خارجی را از آن جهت ممنوع كرده ایم كه برخی رسانه ها با مشاهده یك فرد خارجی در این منطقه، تمام اكتشافات و فعالیت های انجام شده را به آن نسبت می دهند.
سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته بیان كرد: با توجه به اینكه در شهر سوخته هیچ خطی یافت نشده نام واقعی این شهر نیز ناشناخته مانده است.
وی اظهارداشت: در تمام كاوش های انجام شده تنها در لبه داخلی یك كوزه كه در گور یك كودك یافت شده چند علامت به صورت Pictogram(تصویر نگار) وجود داشته است.
وی گفت: در یافته های كاوشگران ۲ نوع بقایا به چشم می خورد كه آثار تقریبا كامل را به موزه ها و انبار میراث فرهنگی تحویل داده و آثار خرد شده را نیز برای مرمت و مطالعه نزد خود نگه می داریم.
سجادی ادامه داد: گرچه گمان می رفته انسان برای نخستین بار در چین از شانه موی سر استفاده كرده اما با اكتشاف نوعی شانه سر كه از دو چوب ساخته شده مشخص شد افراد در این شهر از ابزار مخصوصی برای شانه موی سر استفاده می كرده اند.
وی افزود: گرچه این شهر به چهار دوره تاریخی تقسیم شده و گمان می رفته در دوره آخر این شهر به اندازه یك روستا وسعت داشته اما در آخرین اكتشافات در قبور مشخص شده دامنه این دوره نیز فراتر از آنچه تا كنون تصور می شده بوده است.
سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته گفت: ۵۷ قبر جدید اكنون در این شهر باستانی كشف شده كه از لحاظ فرم و نوع اشیا با آنچه تا كنون یافت شده متفاوت است.
وی تصریح كرد: از جمله این اشیا می توان به عود سوز، ظروف مختلف سفالی و برخی قطعات سفالی مربوط به مناطق مسكونی اشاره كرد.
سجادی بیان كرد: اكنون در شهر سوخته یك لایه كشف شده كه نشان دهنده وجود كارگاه صنعتی در این شهر بوده و نیز در كشفیات جدید احتمال وجود یك خیابان مهندسی ساز نیز در این شهر می رود.
وی افزود: با توجه به شواهد موجود از جمله آثار به جای مانده در گورهای ساكنان این شهر می توان این گونه برداشت كرد كه زنان در جامعه شهر سوخته سكان دار بخش اقتصادی بوده و از ارزش بالایی در جامعه برخوردار بوده اند.
مدیر پایگاه شهرسوخته نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهارداشت: پایگاه شهر سوخته در دهه ۸۰ به صورت پایگاه ملی كار خود را آغاز كرد و تا كنون آثار مهمی از تمدن كهن بشر در این منطقه به دست آمده است.
روح الله شیرازی تصریح كرد: هم اینك رویكردهای پژوهشی، حفاظتی، ایجاد چارت اداری و مالی منظم، معرفی و انتشار اخبار شهر سوخته و نیز فعالیت در زمینه گردشگری از اولویت های كاری در این سایت جهانی است.
وی بیان كرد: كمتر از پنج درصد این شهر تاریخی تاكنون كاوش شده كه در آنها به شواهد خوبی از زندگی مردم پنج هزار سال پیش رسیده ایم.
مدیر پایگاه شهرسوخته ادامه داد: از دین و نام اصلی شهر سوخته تاكنون سند دقیقی به دست نیامده اما با توجه به یافتن پیكرك ها و برخی آثار به جای مانده می توان تنها حدس هایی در این مورد زد.
وی گفت: از كل پیكرك های حیوانی یافت شده در این منطقه تاریخی حدود ۹۰ درصد مربوط به پیكرك گاو است كه نشان از اعتقاد به بركت و نیز حاصلخیزی این منطقه دارد.
شیرازی افزود: بیشتر پیكرك های انسانی یافت شده نیز مربوط به زنان است كه نشان دهنده جایگاه بالای زنان در جامعه این شهر باستانی بوده است.
وی اظهارداشت: مردم این شهر در آیین تدفین خود مردگان را به حالتی خاص به همراه خوراكی و گاه سكه و اشیا دفن كرده اند كه این موضوع نیز نشانگر اعتقاد این مردم به زندگی پس از مرگ است.
بی شك شهر سوخته یكی از شاهكارهای تاریخی و تمدنی بشر است كه به علت معرفی نشدن از دیدها نهان مانده و كمتر كسی از وجود و ارزش آن آگاهی دارد.
به گفته كارشناسان از شهر سوخته به عنوان پیشرفته ترین شهر جهان قدیم آثار مهمی چون جراحی مغز، چشم مصنوعی، لوله های فاضلاب و غیره كشف شده است كه در نوع خود مانندی ندارد.
همچنین نكته جالب اینكه باستان شناسان تاكنون هیچ نوع سلاحی از این شهر بدست نیاورده اند كه این خود نشان دهنده سكونت مردمی صلح طلب و آرام در این منطقه است.
در سی و هشتمین اجلاس یونسكو در تاریخ ۲۲ ژوئن ۲۰۱۴ مطابق با ۱ تیر ۱۳۹۳ شهر سوخته به عنوان میراث جهانی یونسكو ثبت شد.
این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسكو است كه با برخورداری از قدمت ۵۰۰۰ ساله به عنوان یكی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته می شود.
