ساخت دیگ سنگی از دل سنگ نرم یكی از هنرهای صنایع دستی درایران كهن است . پیگوت نشان می‌دهد كه در حدود ۲۸۰۰ پیش از میلاد مسیح، در مرز ناحیهٔ مرزی میان ایران و هند یعنی در بلوچستان صنعتی وجود داشته كه ظروف سنگی را ساخته و آن را به سومر، سوریه، و شهرهای درهٔ سند در هاراپا و موهن‌جو دارو صادر می‌كردند.
صنعت دیگهای سنگی هنوز در اطریش، باواریا، و سویس وجود دارد و گفته می‌شود كه رومیها آن را بنیاد نهادند. سنگی كه در آنجا به كار برده می‌شد به اسم لاوز (از كلمهٔ لاتینی لاپیس) یا سنگ دیگ شناخته شده بود كه عبارت از تالك و كلرور است كه برای این منظور بسیار مناسب است، زیرا هر دوی آنها به آسانی كنده شده و در موقعی كه روی آتش قرار گیرد نمی‌سوزد.
نویسنده سازندگان دیگهای سنگی را در آناطولیهای مركزی به چشم دیده است. در آنجا دیگ خوراكپزی برای استفادهٔ محلی از سنگ نرم ساخته می‌شود، ولی حالا بیشتر كار آنها ساختن دیگهایی از كچ مجسمه‌سازی است كه برای جهانگردان می‌سازند. امروزه تنها مركز مهم این صنعت در ایران مشهد است. درست در كنار شلوغترین كوچهٔ شهر زیارتی مشهد محلهٔ دیگسازان سنگی قرار گرفته است كه اینها خودشان را سنگ‌تراش یا حجار می‌نامند. در این پیشه در حدود صد نفر به كار مشغولند و صد نفر دیگر پشت كوه سنگی مشهد كه در حدود ۱۰كیلومتر از شهر فاصله دارد در معدن مشغول كارند.
در آنجا متجاوز از سی معدن سنگی در اختیار این عده است. كوه‌بُر نخست در جستجوی سنگی است كه از زمین بیرون زده باشد، و پس از اینكه به سنگ رسید دنبالهٔ رگهٔ آن را گرفته و اغلب تا بیش از سی متر پایین می‌رود. این شیوهٔ استخراج معدن همانند شیوه‌ایست كه معدنچیان فلز ایران هزاران سال است انجام می‌دهند و شاید هم احتمالاً به همان قدمت باشد. با در نظر گرفتن رگة سنگ خاكستری، معدنچی چالی به قطر ۵/۲ سانتیمتر در آن می‌كند، این كار را با میل (دیلم) انجام می‌دهد. گاهگاهی خاك سنگ را با قاشق دسته بلندی خارج می‌كند. وقتی كه گودی آن به اندازه كافی شد سوراخ را پر از باروت كرده و فتیله‌ای به آن وصل می‌كند و روی سوراخ مقوا می‌گذارد. پس از انفجار، شاگرد معدنچی سنگهای درشت خام را كه وزن هر كدام آنها در حدود شصت هفتاد كیلوگرم است به پشت خود گرفته و به دقت از پله های شیبداری كه با كلنگ روی سنگ كنده‌اند بالا می‌رود.
اگر هوا آن روز خوب نباشد تعدادی از سنگتراشان در داخل كلبه‌های چوبی رفته و این سنگهای بزرگ را به سه چهار قسمت می‌برند و اگر هوا خوب و آفتابی باشد این كار را در جلو چادرها انجام می‌دهند. اندازهٔ سنگها بستگی به اندازه‌های مورد تقاضای كارگاهها دارد. سپس تخته سنگهای بدست آمده به نام انگاره را با كلنگ بریده و تقریباً به شكل ظرفی كه در آینده باید بشود در می‌آورند این سنگها را كلنگی می‌نامند. ولی اگر كاربرد آنها شبیه به دیگهای معروف به نام دیزی باشد نامشان قلوه است. بقیه كارها در كارگاه شهری انجام می‌شود.
دیگها و ظرفها یا كاملاً با دست كنده می‌شود یا روی چرخ مخصوصی آنها را گود میكنند. اگر با دست انجام شود مراحل زیر را می‌گذراند. سنگ به صورتی كه از معدن تحویل شده است با كلنگ سنگینی به اندازه تقریبی بریده می‌شود، محصول كار را چالور می‌نامند، سنگ‌تراش معمولاً قبل از اینكه به مرحلهٔ دیگر برود ده تا پانزده تا از این چالورها را می‌برد
۱. داخل چالور را با كلنگ كنده و سپس دیواره‌های آن را با كلنگ كوچكتری، به نام كُره، نازك می‌كند.
۲. سپس برش بیرونی دیگ با تیشه‌ای درشت كه از فولاد خشكه با دندانه‌های آبداده ساخته شده است انجام می‌شود.
۳. به دنبال آن با یك تیشه دندانه‌ای متوسط به نام تیشه تاه قسمت بیرونی آن را ظریفتر می‌برند.
۴. آخرین تزئین و آراسته كردن قسمت بیرونی دیگ با تیشه نرم انجام می‌شود و در اینجا دیگ را زنجیره می‌نامند.
۵. داخل آن را با قلمی به بلندی در حدود هشتاد سانتیمتر كه سر آن كج است می‌تراشند و قلم می‌زنند. در اینجا كارگر زانوی خود را روی دیگ گذاشته (تصویر ۲۰۴) و با ضربه‌های سنگینی آن را تراش داده و گاهگاهی دیگ را می‌چرخاند.
۶. لب كردن آخرین مرحلهٔ ساختن دیگ است و آن هم با سوهان نرم صورت می‌گیرد. در دیگ به همین ترتیب ساخته می‌شود و شگفت‌آور است كه چقدر خوب آنها به هم می‌خورند.
سایر فراورده‌های سنگی كارگاههای سنگ‌تراش مانند آسیاب (دست آس) برای آرد كردن روغن دانه، ادویه، بلغور، لپه و هاون و گوشتكوب برای آماده كردن گوشت كوبیده حوضچه‌های سنگی به نام آب‌بره كه در وسط حیاط بیشتر خانه‌های ایرانی هست و سنگ قبر به همین طریق ساخته می‌شود. با در نظر گرفتن اینكه بیشتر مسلمانان دوست دارند كه آرامگاه ابدی آنها در شهر مقدس مشهد باشد معلوم می‌شود كه چرا در آنجا آنقدر تعداد سنگتراشان قبر زیاد است.
ساختن این وسایل با دستگاه سنگتراشی با آنچه كه در بالا گفتیم كاملاً فرق دارد، این دستگاه شبیه دستگاه خراطی ولی بسیار نیرومندتر از آنست. دستگاه خراطی ظرف را خیلی منظم و رویه آن را بسیار صاف می‌كند. چرخ سنگ‌تراش از یك چهارچوبه دستگاه كه در روی زمین قرار دارد تشكیل شده است. یك چوب سراسری به نام لنگهٔ ثابت و یك چوب قابل تنظیم، به نام لنگهٔ متحرك، مرغك دستگاه را جلو و عقب می‌برد. لنگهٔ متحرك با یك میلهٔ چوبی به نام شمشیرك به محور دستگاه سنگ‌تراش گونیا شده است و سنگ‌تراش آن را با پای خود نگه می‌دارد، و به هنگام عوض كردن كار به آسانی باز می‌شود، میله‌ای كه در طول چرخ سنگتراشی قرار گرفته است كار ابزار نگهدار یا پیش پا را انجام می‌دهد.
یك لولای مركزی چوبی به نام كالو به ته قلوه سنگ با قبر چسبانده شده و زه كمانه روی آن حركت می‌كند. برای اینكه نقطهٔ روبروی آن درست شود نوكی در سنگ كنده می‌شود. كالو و نوك گریسكاری می‌شود و هر دوی آنها را بین دو مرغك چرخ سنگ‌تراش می‌گذارند. سنگ‌تراش با برش پشت دیگ آغاز می‌كند و آن را پشت زدن می‌نامند. قلم خراطی در حدود ۴۵ سانتیمتر طول دارد و نوك آن برگشته و دستهٔ آن چوبیست. خراط با قلم كفتراش شروع كرده و سپس قلم متوسط نیم‌كال پوش به كار می‌برد و آخرین قلمی كه در قسمت بیرونی از آن استفاده می‌شود قلم مفروز نامیده می‌شود. سنگ‌تراش روی حركت دیگ نظارت دقیق دارد به طوریكه می‌تواند حتی قسمت بین دسته‌های آن را هم بتراشد این دسته‌ها را سنگ‌تراش قبلی به همان صورت باقی گذاشته است.
حالا وضع دیگ و نقطهٔ محور را بین مرغكهای چرخ چنان عوض میكنند كه داخل دیگ به طرف بیرون باشد سپس آن را اول با قلم درشت داخل تراش (قلم ریزی) و بعد با قلم ریز درون تراش (قلم ته‌سایی) پرداخت می‌كند. سرانجام با كمك قلم گود دَم‌پهنی به نام شفره آن را صیقل می‌دهند. گودی دیگ را با سیخ اندازه می‌سنجند و قطر خارجی را بوسیلهٔ پرگار اندازه. ساقه میانی (مرغ دیزی) را داخل ظرف جا می‌گذارند و پس از سمباده كشیدن سراسر دیزی آن را با قلم مرغ‌بُر از بیخ می‌برند.
دیگها را روغن‌مالی كرده رنگ آنها تقریباً سیاه می‌شود آنگاه با كنده‌كاری این سطح سیاه با قلمهای حكاكی، نقشهای جالبی بر روی آن ایجاد میكنند. این كار را به خصوص بر روی بشقابهای توگود و تخت انجام می‌دهند. محصول عمدهٔ این صنف، دیگهای پخت بزرگ (هركاره) و كوچك (هركاره چه) و دیزی است كار دیگر آنها كه در سراسر كشور به فروش می‌رسد سرقلیان است.
یكی از صنایع دستی مشهد و سوغات مشهد كه قدمت آن به ۱۴ قرن می‌رسد دیگ سنگی (Stone pot) است. سنگ هر كاره گونه ای از سنگ های دگرگونی است كه تالیشیست( Taleshist) نامیده می شوند. این سنگ در ضمن این كه حرارت های زیاد را تحمل می كند با ناخن خط برمى‌دارد و چون خوب شكل مى‌گیرد از آن برای ساختن دیگ سنگی و ابزار و وسایل تزئینى از جنس سنگ استفاده مى‌شود. معادن این سنگ خاص در مناطقی چون زنجان، سیستان، كرمان، خوی، ماكو، سبزوار، تربت حیدریه و بیرجند یافت می شود اما استخراج عمده و انبوه آن از معادن اطراف مشهد مقدس است.
سنگتراشی یك هنر دیرینه و قدمت دار در شهر مشهد است بطوریكه مردمان مشهد با ظرافت خاصی بر روی این دیگ های سنگی هنرنمایی می كنند این كار باعث شده است هركاره یكی از سوغات مخصوص مشهد شود.می توان گفت كه بعد از زرشك و زعفران و مهر ، دیگ های سنگی پرفروش ترین سوغات مشهد شناخته شده است. حدود صد مدل غذا در دیگ سنگی پخته می شود اما اكثرا فكر میكنند فقط آبگوشت در آن تهیه می شود.
