مسجد جامع تبریز

مسجد جامع تبریز (مسجد جمعه) در انتهای بازار تبریز و ضلع جنوبی صحن مدرسه طالبیه و بین مسجد حجت الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی و الچاق مسجد واقع شده است. اولین بانی این مسجد مشخص نیست ولی پس از آن كه این بنا در اثر زلزله ویران گردید. حسینقلی خان دنبلی مجدداً بر همان محل قدیم آن را بنا كرد. مسجد جامع با شماره‌ ث

معماری بنا

طول مسجد ۶۰ متر و عرض آن ۱۵/۲۰ متر است كه با طاق‌های ضربی آجری پوشیده شده است. بر سردرِ مسجد جامع كتیبه‌هایی از سنگ مرمر نصب گردیده است . كه شرح تعمیرات انجام یافته در دوره قاجاریه و موقوفات مدرسه و فرمانی روی آن‌ها حك شده است. در یكی از اتاق‌های غربی قسمت اول مسجد، سنگ مرمری به دیوار جنوبی نصب و فرمانی از شاه تهماسب اول (۹۸۴-۹۳۰ هجری قمری) در دوازده سطر به خط ثلث برجسته روی آن نوشته شده است كه از لحاظ تاریخی دارای اهمیت است.

بر اساس اظهارات كارشناسان معماری، مسجد جامع تبریز در ابتدا به‌صورت مسجدی یك ایوانه احداث شده . كه به مرور زمان و با نظر و صلاحدید مسئولان آن دوره، به مسجدی دو ایوانه تغییر شكل داده است. بسیاری از باستان‌شناسان بر این باورند كه سازندگان آن، سبك و اصول ساخت كاخ فیروزآباد را به‌عنوان الگوی احداث این مسجد در نظرگرفته و آن را بنا كرده‌اند.

امروزه آنچه در طرح و شكل بنای باقی‌مانده‌ مسجد جامع تبریز مشاهده می‌شود، زمینی است مستطیل شكل كه با مصالحی همچون آجر و گچ ساخته شده است. معماران این عمارت، ۲ در ورودی را برای آن تعبیه كرده كه یكی در بخش شمال و دیگری در قسمت جنوبی بنا قرار دارد. ورودی واقع در شمال به طرف صحن و ورودی بخش جنوبی به‌سمت كوچه‌ كنار مسجد باز می‌شود. البته باید توجه داشت كه پس از داخل شدن به درب جنوبی، وارد الچاق مسجد شده و پس از آن می‌توان به درون بنا وارد شد.

بت ۱۷۱ در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، به‌عنوان یكی از آثار ملی به ثبت رسیده است.

عمارت مسجد

عمارت مسجد جامع از طولی حدود ۶۲ متر كه از بخش جنوب به شمال ادامه یافته برخوردار است. بخش میانی آن نیز متشكل از طاقی رفیع و وسیع است كه معمار و سازندگان آن، عرضی برابر با ۱۵ متر را برای این بخش در نظر گرفته‌اند. جالب است بدانید كه طول مسجد نیز توسط دو جرز وسیع به دو قسمت مجزا تقسیم‌ شده است. طراح این عمارت، یكی از قسمت‌ها را با طولی برابر با ۲۸ متر و كم‌ عرض‌تر از بخش دوم (بخش جنوبی) كه از طولی برابر با ۳۲ متر برخوردار است، طراحی كرده است.

در انتهای این قسمت از مسجد، محرابی ساده و بی‌تكلف كه از سنگ مرمر سفید تشكیل شده است، بسیار چشم‌گیر و زیبا جلوه می‌كند. طراح هنرمند محراب مسجد، همچون سبك معماری دوران صفویان، طرحی مارپیچ را برای تزئین این بخش از عمارت در نظر گرفته است . آمیزه‌ای از سادگی و هنر كم‌نظیر استادكاران ایران كهن به شمار می‌آید.

پایه‌های ایجاد شده‌ مسجد، از قطر زیادی برخوردار بوده كه استفاده از آجرهای بزرگ در ساخت آن نیز از جمله نكات جالب و ستودنی آن‌ها محسوب می‌شود. در قسمت‌های شرق و غرب بخش جنوبی مسجد، تعداد ۵ طاق كه از دو طبقه و به ابعادی برابر با ۶۰ متر و ۳۰ سانتی‌متر عرض و ۶۰ متر و ۴۰ سانتی‌متر طول تشكیل شده است. توسط سازندگان این اثر بازمانده از ایران كهن احداث شده است.

طبق بیانات معماران و باستان‌شناسان، این طاق‌ها طی بازسازی و تعمیرات صورت گرفته در ابتدای حكومت پادشاهان قاجار ایجاد شده است. با وجود عظمت و شكوه این بنای تاریخی، به وضوح می‌توان بی‌آلایشی، عدم تجمل‌گرایی و تزیینات بیش از حد را در این مكان مقدس مشاهده كرد. به‌گونه‌ای كه اثری از كاشیكاری‌ و حجاری‌ در هیچ یك از بخش‌های آن نخواهید یافت.

محراب مسجد

تنها در بخشی از محراب (بر فراز طاق محراب)، كتیبه‌ای با تزیینات گچبری صورت گرفته به خط كوفی را مشاهده خواهید كرد. مستندات تاریخی نشان از قدمت این كتبیه در دوران فرمانروایی ایلخانان مغول دارد. در اكثر بناهایی كه از حكومت ایلخانی بر جای مانده است. می‌توان تنوع جالبی از انواع سبك ساخت، مصالح كاربردی و اصول معماری در تزیینات انجام شده‌ بخش‌های مختلف عمارت مورد نظر، مشاهده كرد. این در صورتی است كه تزیینات گچبری، از جمله عوامل كاربردی برای زیباسازی بناها به شمار می‌آید كه مختص یا وابسته به معماری و طراحی دوران ایلخانی است. با توجه به آثار باقی‌مانده از این دوران، می‌توان گچبری‌های تودرتوی سه بعدی را مشاهده كرد.

هنری كه تقریبا به‌مدت زمان ۳۰۰ سال مرسوم و رایج بوده است. در واقع می‌توان این دوران را اوج هنرمندی استادكاران در استفاده‌ از هنر گچبری تزئینی، ایجاد كتیبه‌های حیرت‌انگیز و محراب‌های زیبا و چشم‌گیر در نظر گرفت. به‌گونه‌ای كه طبق اظهارات كارشناسان معماری و باستان‌شناسان، به نظر می‌رسد تقریبا ۴۲ محراب از دوران ایلخانی باقی مانده‌‌اند كه ۳۸ عدد آن‌ها به‌دلایل مختلف، در موزه‌های متعددی نگهداری می‌شوند.

گچبری های مسجد

دراین مسجد ، می‌توان در بخش‌هایی همچون زیرزمین مسجد و نمازخانه‌ قدیمی این بنای كهن، آثاری از گچبری رنگی صورت گرفته بر محراب كه متعلق به دوران سلجوقی و ایلخانی است، یافت. البته پس از زلزله‌ سال ۱۱۹۳ به‌دلیل بازسازی و تعمیرات انجام شده در بخش‌های مختلف مسجد، گچبری محراب نمازخانه‌ قدیمی را مستور كرده‌ بودند. امروزه این محراب در شبستان اصلی مسجد قرار گرفته و خوشبختانه بازسازی آن نیز به اتمام رسیده است. محراب این مسجد نیز مشابه دیگر مساجد كشور، از طرحی به‌شكل مستطیل، ۱ یا ۲ طاق‌نما، ۱ كتیبه‌ اصلی در اطراف و قوسی در مركز تشكیل شده است.

كتیبه های مسجد

كتیبه از طولی برابر با ۱۸ متر و ۸۰ سانتی‌متر و عرضی در حدود ۱ متر و ۴۰ سانتی‌متر برخوردار است. استادكار هنرمند این كتیبه، خط آن را به‌صورت دو كرسی، یكی در مركز محور طولی و دیگری را در ۱/۴ بخش انتهایی محور عمودی، طراحی و اجرا كرده است. این خط، مركب از خط كوفی گره‌دار و مورق بوده كه هماهنگی و تناسب فوق‌العاده‌ای با تزیینات گیاهی دارد. اما به‌دلیل صدمه دیدن و از بین رفتن قسمت‌هایی از محراب، نمی‌توان نام هنرمند و زمان انجام این اثر تاریخی را مشاهده كرد. اما آنچه مسلم است زیبایی چشم‌گیر و حیرت‌انگیز كتیبه‌ مسجد جامع تبریز است كه می‌توان از آن به‌عنوان اثری خارق‌العاده در آن دوران، یاد كرد.

در مسجدجامع  نیز همانند بسیاری از مساجد دیگر، تعدادی سنگ نوشته (كتیبه‌ سنگی)، كشف شده است كه یكی از آن‌ها روی دیوار پایه‌ بخش غربی طاق مركزی و دیگری نیز بر فراز در شمالی مسجد نصب شده است. جنس كتیبه‌ اول از سنگ مرمر و ابعاد آن ۷۰/۱*۱۲/۱ متر است. روی آن مطالبی در مورد خواب شاه تهماسب صفوی مبنی بر رویت حضرت ولی عصر (عج) و دستور ایشان در مورد برداشتن قسمتی از مالیات، احسان و گذشت نسبت به مردم حك شده است. طبق متن مندرج در این كتبیه، استاد خوشنویس علاءالدین محمد تبریزی كه از هنرمندان مشهور دربار به شمار می‌آمد، در تاریخ ۹۷۲ هجری قمری اقدام به نوشتن آن كرده است.

كتیبه صفوی

كتیبه‌ دیگر نیز حاوی دستوری از شاه سلطان حسین صفوی در سال ۱۱۰۶ هجری قمری به رستم‌خان سالارسپه و بیگلربیگی آذربایجان است. در این نوشته، فرمان بسته شدن چرس فروش‌ها، روسپی خانه‌ها، قمارخانه‌ها و اجرای حد شرعی در مورد هركدام از متخلفین، صادر شده است. همچنین وی دستور داده كه مردم این منطقه از كبوتربازی، گرگ دوانی، قوچ بازی و گاو بازی پرهیز كنند. چراكه این عمل باعث ایجاد فساد و دشمنی و درگیری در بین اهالی شده است. در غیر اینصورت، خاطیان را مجازات خواهند كرد.

تزیینات بنا

هنرمندان ایران كهن، برای تزئین و زیباسازی كتیبه‌ محراب، از سه نظام خطی، گیاهی و هندسی بهره برده است . كه از دلایل ایجاد هماهنگی بسیار مناسب در بین عناصر آن به شمار می‌آید. كارشناسان معتقدند كه الگوی استفاده شده در طراحی حروف و كلمات روی كتیبه. مطابق با سبك خطاطی كتیبه‌های دوران سلجوقی و بویژه نشات گرفته از كتیبه‌های مسجد جامع و مدرسه‌ حیدریه‌ استان قزوین است. هرچند پیروی از این روش با ایجاد تفاوت‌هایی نسبی، در سراسر ایران، مرسوم و رایج بوده است. بنابراین ذوق و هنری كه استادكار این كتبیه‌ زیبا، در طراحی و تزئین آن به كار برده است، آن را به اثری فوق‌العاده، عالی و متمایز با سایر كتیبه‌های ایجاد شده در دوران خود تبدیل كرده است.

مسجد زمستانی

در پشت دیوار شرقی مسجد جامع تبریز، مسجدی بزرگ و تاریك احداث شده كه شامل ۱۰ ستون و طاق‌های ضربی آجری است. در بین مردم، این قسمت مسجد به مسجد زمستانی شهرت یافته كه به نظر می‌رسد از پیشینه‌ طولانی برخوردار نباشد. در سال‌های اخیر، این بخش از عمارت با نظارت و پیگیری سازمان میراث فرهنگی كشور، به‌صورت نخستین خود، بازسازی شده است.

شبستان مسجد

شبستان عظیم مسجد كه از طاق‌ و گنبدهایی بالای ستون‌های هشت گوش آجری برخوردار است. از كهن‌ترین قسمت این عمارت ارزشمند تاریخی به شمار می‌آید. به نظر می‌رسد كه در زمان سلطنت آق‌قویونلوها در آذربایجان، گنبدی مرتفع و بلند با تزیینات تنوع جالبی از كاشیكاری‌های معرق. به دستور و همت سلجوق شاه بیگم، زن اوزون حسن، ساخته و در بخش شمال آن قرار گرفته است. امروزه می‌توان پایه‌های این گنبد و قسمت‌هایی از كاشیكاری‌های برجای‌مانده از آن را مشاهده كرد.

نحوه دسترسی

آدرس : استان آذربایجان شرقی، شهر تبریز، خیابان شهید مطهری، انتهای بازار تبریز، روبروی خانه مشروطه

شبستان عظیم مسجد كه از طاق‌ و گنبدهایی بالای ستون‌های هشت گوش آجری برخوردار است، از كهن‌ترین قسمت این عمارت ارزشمند تاریخی به شمار می‌آید. به نظر می‌رسد كه در زمان سلطنت آق‌قویونلوها در آذربایجان، گنبدی مرتفع و بلند با تزیینات تنوع جالبی از كاشیكاری‌های معرق، به دستور و همت سلجوق شاه بیگم، زن اوزون حسن، ساخته و در بخش شمال آن قرار گرفته است. امروزه می‌توان پایه‌های این گنبد و قسمت‌هایی از كاشیكاری‌های برجای‌مانده از آن را مشاهده كرد.

ساعات بازدید و بلیط مسجد جامع تبریز

مسجد جامع تبریز همچنان به‌عنوان محلی برای برگزاری نماز استفاده می‌شود. بهترین ساعات بازدید مسجد از صبح تا هنگام ظهر است. برای ورود و بازدید از مسجد جامع تبریز نیاز به پرداخت هزینه ندارید.