قلعه پور اشرف دره شهر در روستای شیخ مكان در حدود ۶ كیلومتری جنوب شرقی شهرستان دره‌شهر و در مسیر جاده‌ای دره‌شهر به شهر پل‌دختر قرار دارد. این قلعه با نام‌های دیگری مثل «قلعه شیخ‌مكان»، «قلعه میر محمدخان اشرف‌العشایر» و «قلعه میر محمدخان پور اشرف» هم معروف است. این قلعه در سال ۱۳۳۵ هجری قمری به دستور «میر سید محمدخان پور اشرف» حاكم وقت منطقه در دوره قاجاریه ساخته شده است.
همه قلعه‌ها در تمام دوران تاریخی در دورافتاده‌ترین و مرتفع‌ترین نقطه‌ها ساخته می‌شدند. تا به خاطر وجود شیب‌های تند تپه یا كوه، دست‌یابی به آن دشوار باشد. و نگهبان‌ها نیز از لحاظ دید به منطقه بزرگی مسلط باشند. در ساده‌ترین شكل تعریف یك قلعه كه مورد پذیرش معماران و تاریخ‌شناسان قرار گرفته است. می‌توان گفت كه قلعه باید «یك بنای مستحكم با امكانات دفاعی» باشد كه صاحب یا فرمانده‌ا‌ی مشخص دارد.
معماری قلعه
قلعه شرف العشایر در ۳ طبقه ساخته شده و در مجموع دارای ۵ برج و ۳۰ اتاق است كه به آن كاربردی نظامی و مسكونی می‌دهند. ویژگی‌هایی مثل این، قلعه پور اشرف را به یكی از بی‌نظیرترین قلعه‌های دره‌شهر تبدیل كرده است. قلعه پور اشرف دارای پلان مربع شكل دارد. شامل مكان‌هایی تودرتو با سالن، اتاق دالان‌های برای استراحت، حوضچه های آب سرد و گرم، دستشویی و انبار سوخت و مهمات و اتاق‌های محل زندگی است.
بر اساس سنگ نوشته نصب شده روی دیوار ورودی، این قلعه همان‌طوری كه گفته شد در سال ۱۳۳۵ هجری قمری یعنی حدود ۱۵۰ سال پیش ساخته شده است. قلعه پور اشرف مساحتی در حدود ۴۲۵ مترمربع و ۴ برج دیده بانی در چهار گوشه خود دارد. كه در نوع معماری آن، از معماری قلعه‌ها در دوره ساسانی الهام گرفت شده است. از دیگر بخشهای قلعه می‌توان به زیرزمین و برج‌های دیده‌بانی اشاره كرد. در كناره‌‌ها یعنی در محل واقع شدن برج‌های دیده‌بانی و در وسط ضلع‌غربی، به فواصل یكسان از برج، محل‌هایی به صورت تیركش وجود دارد. كه نشانه استفاده نظامی از قلعه در دوره‌های قبلی دارد.
مصالح بكاررفته
نمای بیرون قلعه با ملاتی از گچ و خاك پوشانده و نمای داخلی اتاق‌ها با استفاده از گچ سفیدكاری شده است. از مصالح استفاده شده در ساخت این قلعه می‌توان بیشتر به خرده سنگ و در مواردی جزیی آجر برای استفاده تزئینی از جمله در ساخت سردر ورودی و برجستگی‌های روی دیوار اشاره كرد . و از گچ هم به‌عنوان ملات استفاده شده است. ارتفاع دیوارهای قلعه خیلی بلند نیست . تنها با ۱۷ پله می‌توان به پشت‌بام آن رسید كه از نمای كلی قلعه دیدی مناسب در اختیار گردشگران قرار می‌دهد.
كتیبه های بنا
در ورودی شمالی قلعه ۹ بیت شعر روی تخته سنگی حكاكی شده كه زمان تعمیر ساختمان با حروف ابجد در آن ذكر شده است. در ساخت بنا از انواع قوس‌های باربر و تزیینی استفاده شده . در وسط قلعه دو حوض بزرگ وجود دارد كه آب مورد نیاز آن از رودخانه كنار قلعه تامین می‌شد. آب رودخانه از طریق كانالی از رودخانه جدا شده پس از گذر از داخل روستای شیخ‌مكان، از ضلع جنوبی قلعه وارد آن شده و به حوض وسط قلعه می‌رسید و از سمت دیگر قلعه خارج می‌شد.
بخشی از این آب برای شست‌و‌شو از طریق كانالی دیگر و به شكل جداگانه‌ای از سمت جنوبی قلعه وارد آب‌انبار حمام قلعه می‌شد. سپس از طریق كانال‌هایی كه در كف و دیوارهای حمام قرار دارد به داخل چند حوض یا خزینه حمام می‌ریخت.
سیاه چال قلعه
یكی دیگر از بخشهای این قلعه تاریخی می‌توان به سیاه‌چال در ضلع شرقی بنا كه كاربرد زندان داشته است، اشاره كرد. همچنین می‌توان به پله‌های ۱٫۲ در گردش به پشت بام، انبار و محل‌های جمع‌آوری غلات، آشپزخانه، اسطبل در طبقه همكف همچنین خارج از قلعه، چاه آب آشامیدنی در داخل قلعه و تراس رو به ده به در جلوی ضلع جنوبی قلعه اشاره كرد. همان‌طوری كه گفته شد، در كنار این قلعه یك رودخانه و تنگه وجود دارد. در داخل تنگه و دقیقا در مقابل قلعه بقایای یك آسیاب آبی باقی مانده است. گفته می‌شود این آسیاب در زمان‌های گذشته مورد استفاده اهالی قلعه بوده كه در حال حاضر تخریب شده است.
حمام قلعه
در زیرزمین این قلعه فضایی وجود دارد كه به آن حمام قلعه پور اشرف می‌گویند و یكی از حمام‌های تاریخی استان ایلام به شمار می‌رود. این حمام در ضلع غربی قلعه پور اشرف ساخته شده است. حمام قلعه پور اشرف هم مثل خود قلعه پلان مربع شكل دارد. برای ساخت این حمام حوضچه‌های آب سرد و گرم، اتاق رخت‌كن، دستشویی و انبار هیزم در نظر گرفته شد.
این حمام شامل ۳ اتاق، یك راهرو اختصاصی و خرینه است. آب حمام از طریق كانال و تنبوشه‌های (چیزی شبیه به لوله) سفالی از طریف رودخانه كنار قلعه تامین می‌شد. بخشی زیادی از این قلعه ویران شده و تنها قسمت‌هایی از آن قابل بازدید هستند برای همین طرح مرمت قلعه پور اشرف به تازگی در دستور كار اداره میراث فرهنگی استان ایلام قرار گرفته است.
نحوه دسترسی
آدرس : استان ایلام، شرق شهرستان دره شهر، روستای شیخ مكان