قلعه میرغلام هاشمی دره شهر یكی از بناهای دوره قاجاریه می‌باشد كه بر اساس سنگ نوشته نصب شده بر دیوار ورودی بنا، در سال ۱۳۰۳ هجری قمری توسط میرغلام هاشمی؛ حاكم وقت در روستای فرهادآباد در ۸ كیلومتری شمال غرب دره شهر ساخته شده است. این بنا به شكل چهار ایوانی و با مصالحی از سنگ و ملات گچ ساخته شده و در زمان خود كاربرد نظامی- مسكونی داشته است. این بنای تاریخی به دلیل سبك معماری و نوع مصالح بكار رفته در آن، از استحكام قابل توجهی برخوردار است. در این قلعه ۳۵ اتاق ساخته شده است كه به صورت تو در تو به یكدیگر مرتبط هستند.
این قلعه تاریخی توسط دختر مرحوم میرغلام هاشمی در سال ۱۳۷۶ خورشیدی به میراث فرهنگی استان ایلام واگذار شد. در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شماره‌ی ثبت ۲۷۹۴ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
معماری بنا
ضلع های شرقی و غربی آن كاملاً قدیمی است. از دیگر خصوصیات این قلعه می توان به وجود سه عدد اتاقك نگهبانی در دو راس ضلع غربی و بالای سر در ورودیهای ضلع شمالی اشاره نمود كه احتمالاً محلی برای دیده بانی بوده است و علاوه بر آن دور تا دور قلعه در قسمت بالای پشت بام با ارتفاع حدود یك متر جان پناه داشته كه به شكل كنگره مانند بوده است و این خود نشان دهنده این است كه قلعه هم كاربرد نظامی و هم كاربرد مسكونی داشته است.
نمای بیرونی قلعه با گل و گچ اندود كاری شده و هیچ فضای خالی در دیوارهای بیرونی آن به چشم نمی خورد. در وسط حیاط قلعه همانند سایر قلاع موجود در ایلام یك حوض تقریباً مربع شكل دارد كه آب آن از طریق كانالی كه از رودخانه منشعب می شود تامین می گردد كه پس از گذر از زیر دیوار ضلع جنوبی قلعه وارد حوض شده و از ضلع شمالی قلعه نیز به خارج هدایت می گردد.
بنــای قلعــه، بــر طبــق كتیبــه موجــود در قســمت ورودی آن، مربــوط بــه دوره ی قاجاریــه اســت. ایــن كتیبــه تنهــا مدركــی اســت كــه از بنــا بــا نــام قلعــه یــاد میكنــد. علیرغــم معنایــی كــه از ایــن كلمــه اســتنباط میشــود در ایــن بنــا هماننــد قــاع
ایــن دوره هیــچ تمهیــدات نظامــی در نظــر گرفتــه نشــده اســت. هیــچ نشــانی از برجهــای دیدبانــی بــا تیركشهــای بــزرگ، درهــای آهنــی و خنــدق، انبــار مهمــات، زنــدان و…كــه از شــاخصهای معمــاری نظامــی قــاع ایــران میباشــند، در اینجــا دیــده نمیشــود.
كتیبه های بنا
در قـاب هلالـی پنجـره ای در قسـمت ورودی بنـا در سـمت راسـت، كتیبـه ای بـه خـط نسـتعلیق حكایـت از سـاخت بنـا در تاریـخ ۱۳۰۳ هجـری قمـری را دارد .كتیبــه ً ی دوم دقیقــا در روبــروی در ورودی كاروانســرا واقــع شــده و متــن بــه خــط نســتعلیق و ایــن بــار نــام نیــاكان هاشــمی را بیــان میكنــد. كتیبــه ی ســوم در ســمت راسـت هشـتی از واگـذاری بنـا بـه ادارهی میـراث فرهنگـی اسـتان ایـام خبـر میدهـد.
ورودی بنا
ورودی بنــا، از ســطح نمــای اصلــی جلوتــر بــوده و كامــلا از نمای ساختمان قابل تفكیك اســت. ایــن ورودی دارای ارتفــاع بیشــتری از دیوارهــای جانبــی خــود بــوده و بــه علــت دارا بــودن فضاهــای اضافــی ماننــد شــاه نشــین و اطــاق نگهبــان و ســرایدار دو طبقــه ســاخته شــده اســت. درب چوبــی دو لنگــه گلمیــخ كوبــی شــدهی كاروانســرا، كــه دارای كوبه هایــی فلــزی میباشــد، در داخــل طاقنماهــای درگاه و بــا فاصلــه مناســبی از لبــهی خارجــی آن تعبیــه شــدهاند، ایــن عمــل نیــز باعــث میشــود كــه مراجعــه كننــدگان از آفتــاب و بــاران در امــان باشــند .
حیاط قلعه
هشــتی كاروانســرا بــه صــورت چهــار ضلعــی ارتبــاط دهنــده ی ورودی ســاختمان بــه حیــاط مركــزی و فضــای داخلــی اســت. ایــن كاروانســرا، بــه صــورت یــك ایوانــی ســاخته شــده و ایــن ایــوان در ضلــع جنوبــی اســت و كاركــرد تابســتانی دارد. ایــن ایــوان از هــر دو جانــب بــه اتاقهــای اطــراف خــود كــه محــل زندگــی خانــواده، خــان یــا والــی میباشــد، راه داشــته اســت. حیــاط ایــن قلعــه بــا چهــار باغچــه و حــوض ســنگی مربــع شــكلی تزئیــن یافتــه اســت. در ایــن بنــا ۱۲ حجــره دیــده میشــود كــه بــه ترتیــب بیشــتر آنهــا در ضلــع شــرقی بنــا و مابقــی در ضلــع غربــی بنــا واقــع شــده اند.
همــه ایــن حجره هــا بــه لحــاظ تزئینــات و طــرز قرارگیــری مشــابه هــم بــوده، بــه غیــر از حجــره ی گوشــه ی جنــوب غربــی قلعــه، كــه مكتــب خانــه ی قلعــه دانســته و بــه صــورت طولــی و بــا طــرح دو دری ســاخته شــده اســت. در گوشــه ی
جنوبــی شــرقی بنــا، مطبــخ یــا آشــپزخانه قلعــه بــه صــورت دو اتــاق تودرتــو دیــده میشــود. درون حیــاط قلعــه ســه راه پلــه دیــده میشــود كــه بــه ترتیــب در گوشــه هــای شــمال شــرقی و شــمال غربــی و راه پلــه دیگــر در كنــار ایــوان جنوبــی قــرار گرفته انــد.
تزیینات بنا
تزئینات بــكار رفتــه دركاروانســرای میــر غـلـام عبارتنــد از، كاربــرد گــچ بــرای ســفیدكاری داخــل اطاقهــا و تزئینــات طاقنمایــی (طــاق گهــواره ای)كــه در نمــای بیرونــی اطاقهــای روبــه حیــاط مركــزی و در درون اطاقهــا دیــده میشــود. در درون اطاقهــا از
طاقچه هــا و بخــاری نیــز اســتفاده شــده كــه عـلاوه بــر بحــث كاربــردی آنهــا، میتواننــد جنبــه تزئیناتــی نیــز داشــته باشــند.
نحوه دسترسی
آدرس : ایلام – دره شهر – روستای فرهاد آباد
