مسجد جامع سجاس ، یكی از آثار برجسته استان زنجان است كه در ۱۲ كیلومتری شمال غربی شهرستان خدابنده در شهر سجاس از توابع بخش سجاس رود قرار دارد. این مسجد به سبك مساجد شبستانی بنا شده است. آثار قوس‌های فرو ریخته در جرز شمالی نشان می‌دهد كه این بنا با ملحقات و افزوده‌های دیگری با شبستان موجود، مجموعه كامل‌تری را تشكیل می‌داده است.
معماری بنا
مسجد جامع سجاس به شكل چهار گوش و دارای ابعادی به طول ۱۱ متر از بیرون و ضخامت دیوارهای آن حدود ۱٫۵ متر است كه دو در ورودی در سمت غرب مسجد وجود دارد. فاصله این درها از هم در حدود ۵ متر است كه احتمالا به حیاط و فضای بیرون باز می‌شد و دقیقا قرینه آن‌ها در ضلع شرقی مسجد هم موجود است. بیرون بنا با آجر نماكاری شده كه با ملات و ساروج روی هم قرار گرفته‌اند. ارتفاع فعلی بنا از كف زمین تا شروع گوشواره‌ها در چهار گوشه بنا در حدود ۷ متر و ارتفاع كناره گشواره‌ها تا پای گنبد تقریبا ۲ متر است.
در گوشه‌های بنا به‌طرز جالبی جهت ایجاد چند ضلعی و در نتیجه تشكیل فرم دایره برای ساخت گنبد تو رفتگی‌های خاصی ایجاد شده است. ارتفاع گنبد تقریبا به ۴ متر می‌رسد و ارتفاع كل بنا از كف زمین حدود ۱۴ متر است. با توجه به سبك معماری این بنا را به دوره سلجوقی نسبت می‌دهند، ولی در نزدیكی محراب یك قسمت كوچكی از نمای آجركاری ریخته شده كه در پشت این لایه، نمای دیگری با تزیین مخصوص خود كه با دیوار اصلی بنا متصل است، قابل دیدن شد.
گنبد مسجد
با پیدا شدن لایه اصلی بنا این احتمال به وجود آمد كه لایه‌ی فعلی، لایه‌ی دوم دیوار است كه روی لایه‌ی اولیه ساخته شده كه بعدها با گچ و آجر با تزیینی كاملا از هم جدا شده‌اند. بنابراین با توجه به تزیینات دیوار دوك و كنده شدن محراب در ضخامت دیوار در زما‌ن‌های بعدی این احتمال به‌طور قوی وجود دارد كه اصل بنا به دوره سلجوقی مربوط نبوده بلكه ممكن است مربوط به دوره ساسانی باشد كه در آن زمان این مكان آتشكده بوده است كه در دوره سلجوقی آن را به مسجد تبدیل كرده‌اند.
این بنا به‌طور كامل از آجر و خشت همرا با ملات گچ و خاك ساخته شده و در قسمت خارجی مسجد از آجرهایی به ابعاد ۲۰ در ۱۰ در ۱۰ سانتی‌متر به‌طور ساده و یكنواخت استفاده شده است. پی بنا به نقل از اهالی از سنگ لاشه و ساروج ساخته شده و از كف فعلی به اندازه ۵ سانتی‌متر پایین قرار دارد. كف فعلی مسجد هم با استفاده از آجرهای چهارگوش سنگ‌فرش شده است.
مسجد سجاس
چهار فیلپوش و در بین فاصله موجود در آن‌ها چهار طاق‌نما به‌طور قرینه با قوس‌هایی به شكل پنج و هفت در كنار هم قرار گرفته‌اند. این قوس‌ها با كمك قوس‌های كوچكتر بالای خود نقشه مربع بنای مسجد را به دایره در بخش گند تبدیل می‌كند. سطح فیلپوش ها و طاق‌نماها با اجرای آجركاری به سبك «آلت و لغت» تزیینات هندسی جالبی را ایجاد كرده‌اند. این بنا از بیرون به شكل دایره و از داخل به شكل چهار گوش به نظر می‌رسد. پایه طاقِ فیلپوشها روی یك تخته قطور ساخته شده كه احتمالا از جنس درخت سنجد یا گردو است. این تخته‌ها با مواد مخصوص روغن‌كاری و در نهایت به شكل چلیپایی (صلیبی شكل) با دیوار زاویه ۴۵ درجه می سازند. آثار قوس‌های فرو ریخته در ضلع شمالی نشان می‌دهد كه این بنا با افزوده‌های دیگری به شبستان اولیه در طول تاریخ، مجموعه كامل‌تری را تشكیل می‌دهد.
این مسجد تاریخی از نظر معماری نیز قابل مقایسه با سایر مساجد جامع ساخته شده در دوره‌ی خود در چند جای مختلف ایران است. مسجد جامع سجاس دارای گنبدخانه مربعی است كه با گنبد بلندی پوشیده شده است و بر اساس بررسی‌های باستان‌شناسی، بناهای دیگری هم به این گنبدخانه وصل بوده‌اند كه در طول تاریخ از بین رفته‌اند. تنها بنای باقی مانده از مسجد فعلی، شبستان گنبدداری است كه به سبك چهارطاقی ساخته شده و ضلع‌های چهارگانه، سنگینی گنبد را روی بنایی چهارگوش نگه می‌دارند كه این نوع از معماری یكی از ویژگی‌های معماری دوران سلجوقی است.
داخل مسجد
در داخل این مسجد به‌طور كلی از آجرهای به ابعاد ۲۱ در ۲۱ در ۵ سانتی‌متر استفاده شده و بالای فیلپوشها، طاق‌نماهای زیبایی به جهت تزیین قرار داده شده است. این تزیینات باعث شده است كه ظاهری با گردی كامل در زیر گنبد به وجود بیاید. گنبد مسجد از نوع گنبدهای یك پوششی است كه آن هم از آجر ساخته شده و در تزیینات آن تنها از نقش ستاره ایرانی (ستاره پنج پر) استفاده شده است. این ستاره پنچ پر در ضلع اصلی بنا یعنی ضلع شمالی قرار دارد. در ضلع‌های غربی و شرقی دو در بزرگ و شبیه به ایوان و در ضلع جنوبی هم محراب مسجد در جهت قبله و در داخل دیوار ساخته شده است. قرینه‌سازی محراب در ضلع‌های غربی و شرقی در بین فواصل خالی در بین محراب و دیوارها ساخته شده‌اند كه تنها جنبه تشریفاتی دارد و برای تكمیل قرینه‌سازی در نظر گرفته شده‌اند.
تزیینات بنا
این مسجد از نظر گچ‌بری و كتیبه‌ها بسیار ارزنده و قابل توجه است. چهار كتیبه در این بنا به چشم می‌خورد. ابتدا كتیبه ساقه گنبد است كه به خط نسخ ابتدایی گچ‌بری گردیده و احتمالاً همزمان با احداث بنا بوده است. كتیبه فیلپوشها كه با خط ثلث زیبا نوشته شده است. این كتیبه با توجه به سبك نگارش، احتمال دارد كه متعلق به دوران ایلخانیان باشد. زیر فیلپوشها كتیبه بسیار ارزنده‌ای به عرض حداقل ۵۰ سانتی‌متر در گرداگرد مسجد نوشته شده كه متن آن سوره تبارك است. این كتیبه با دو خط موازی در بالا و پایین محدود شده و بالای خطوط، كتیبه كوچك دیگری به خط كوفی اوایل قرن پنجم نوشته شده است. متن كتیبه به خط نسخ خوانا نوشته شده و با گچ‌بری‌های بسیار زیبا و طرح‌های اسلیمی پركار مزیّن گردیده است. محراب مسجد سجاس با گچ‌بری‌های ارزنده متشكل از طرح‌های اسلیمی و گیاهی طراحی و اجرا شده‌اند.
تعدادی از سنگ‌قبرهای تاریخی و با ارزش این قبرستان جمع‌آوری و در حیاط مسجد برای بازدید عموم، قرار داده شده‌اند. در این سنگ مزارها نقوش اسلیمی، نقوش هندسی، كتیبه‌هایی به خط نسخ با اشعار فارسی از سعدی و اشعار عربی دیده می‌شود. تعدادی از این سنگ نوشته‌ها دارای تاریخ هستند كه قدمت بالای آن‌ها را نشان می‌دهد. به‌طور تاریخ‌هایی مانند ۹۴۴ هجری قمری،۸۴۴ هجری قمری، ۱۰۳۲ هجری قمری و ۱۰۰۲ هجری قمری. این تاریخ‌ها نشان‌دهنده این است كه تاریخ ساخت این سنگ مزارها در دوره حكومت پادشاه‌های تیموری و صفوی بوده است.
با توجه به شواهد موجود در معماری و تزئینات بنا می‌توان گفت این مسجد متعلق به اوایل قرن پنجم هجری قمری است.
