مسجد جامع زنجان كه به «مسجد سید» نیز معروف است، در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار دارد. این مسجد از ضلع غربی با بازار قیصریه و از ضلع شرقی با كوچه مسجد سید و از طرف شمال با خیابان امام و سبزه میدان در ارتباط است. قبل از احداث خیابان امام، سردرِ این مسجد به فضای بازی كه در مقابل دارالحكومه به عنوان میدان شهر مطرح بوده اِشراف داشته است و هم اكنون نیز ورودیِ اصلی مسجد محسوب می‌شود. ورودیِ غربی مسجد با مركز تجاری قیصریه و ورودیِ شرقی با بافت مسكونی در ارتباط است.
مسجد جامع زنجان كه در گذشته به همراه یك مدرسه بوده و از بناهای ارزشمند شهر زنجان محسوب می‌شود، توسط عبدالله میرزا دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار در هنگام حكمرانی در زنجان در سال ۱۲۴۲ هجری قمری احداث گردیده است و براساس مدارك موجود، هیچ گونه افزایش مجموعه و الحاقات در دوره‌های بعدی مشاهده نمی‌گردد.
معماری مسجد جامع زنجان
این مسجد براساس پلان مساجد چهار ایوانی ساخته شده است. مساجد با سبك چهار ایوانی با الهام از معماری دوران پارتی (كاخ هتره) بنا شده‌اند كه در واقع تحول مهمی در طرح مساجد در ایران به حساب می‌آید و مسجد جامع اصفهان از نخستین مساجدی است كه به این سبك ساخته شده است. این سبك علاوه بر این كه در طرح مدارس علمیه و كاروانسراها معمول گردید، در كشورهای اسلامی اهل سنت و جماعت مورد استقبال واقع شد به طوری كه در مساجد مزبور هریك از ایوان‌های چهارگانه به یكی از مذاهب اربعه، جهت مذاكره و تعلیم و تعلم علوم دینی مربوط به خود اختصاص یافت.
آنچه كه در صحن مسجد بیش از همه خودنمایی می‌كند، ایوان‌های چهارگانه است كه در چهار ضلع آن به قرینه جای گرفته‌اند. ایوان جنوبی در حدّفاصل شبستان گنبددار و صحن قرار گرفته و شبستان‌های زنانه و مردانه را به طور قرینه تقسیم می‌نماید. سطوح كلی این ایوان با استفاده از كاشی‌های ختایی تزیین گردیده است. در داخل طاق‌نماها كلمات الله، محمد (ص)، علی (ع) به خط كوفی معقل به رنگ مشكی با زمینه نارنجی است و بالای آن را كتیبه طویلی به خط ثلث خفی زینت داده است.
متن كتیبه خطبه‌ای است كه با نام فتحعلی شاه قاجار آغاز شده و با نام بانی آن عبدالله میرزا دارا ختم می‌گردد. اضلاع شرقی و غربی در این ایوان مزین به نقش‌های لچك و ترنج است و بر طبق معمول بناهای دوران قاجار رنگ‌های زرد و مشكی بر سایر رنگ‌ها غلبه دارد. آنچه كه بیشتر از همه خودنمایی می‌كند نقش سمبلیك درخت زندگی در دو طرف ایوان است. این نقش یكی از موتیف‌های شناخته شده در هنر ایرانی است.
تزیینات بنا
نقوش ایوان غربی عموماً مزین به طرح‌های هندسی بوده و از تكرار موتیف یكسان و از تلفیق مربع و لوزی پدیدار گردیده است. علی‌رغم تكراری بودن موتیف‌ها، تنوع ظریفی در تزئینات مشاهده می‌شود. رنگ‌های آبی، مشكی، زرد در تزیینات كاشی‌كاری این ایوان بر سایر رنگ‌ها غالب است.
ایوان شرقی از نظر تركیب كلی و سازه‌ای دقیقاً قابل مقایسه با ایوان غربی است و تكرار موتیف‌های هندسی مثلث‌ها، دایره‌ها و لوزی‌ها زینت‌بخش كاشی‌كاری این ایوان است. ایوان شمالی به قرینه ایوان جنوبی ساخته شده و برطبق معمول مساجد چهار ایوانی ورودیِ اصلی در این ایوان قرار گرفته است. در ایوان شمالی كلمات محمد (ص) و علی (ع) به طور قرینه به خط كوفی معقل با كاشی‌های ختایی تزئین گردیده است. به طور كلی كلیه ایوان‌های چهارگانه به سبك دو پوششی ساخته شده است پوشش نخستین تكیه‌گاه تزیینات و پوشش دوم سقف ایوان‌ها را تشكیل داده است.
در اوایل دوران پهلوی ضمن احداث خیابان پهلوی (امام فعلی) در نتیجه هم‌باد نبودن خط پروژه خیابان با ورودیِ مسجد، تغییراتی از نظر كالبدی و كاربردی داده شد. تغییرات كالبدی در نتیجه پر نمودن فضای قناس و تخریب اجباری سر درِ ورودی انجام گرفته و به طور كلی یك رقبه به بنا الحاق شد. هم‌زمان با این تغییرات دو واحد مناره در طرفین سر در تعبیه و اجرا گردید كه تا سال ۱۳۳۸ خورشیدی پابرجا بوده و در جریان احداث كتابجانه سید تخریب و سردر به جای آن ساخته شد.
صحن مسجد
صحن این مسجد همانند سایر مساجد چهار ایوانی به شكل مربع مستطیل بوده و دارای ۴۸ متر طول و ۳۶ متر عرض می‌باشد. براساس مدارك موثق، در وسط این صحن یك واحد حوض بوده و گرداگرد آن را به استثنای جلوی حجره‌ها و شبستان‌ها، باغچه‌های پر گل و گیاه پوشانیده بود. در سال ۱۳۴۰ متولیان مسجد برای جلوگیری از تخریب قسمت‌های مختلف بنا در نتیجه رطوبت حاصل از درختان و باغچه‌ها نسبت به برچیدن فضای سبز مسجد اقدام نمودند و در سال ۱۳۶۸، متولی مسجد مجدداً باغچه‌ها را به صورت محدود احیاء نمود.
در سمت شرقی و غربی صحن مسجد به طور قرینه ۱۶ واحد و در جبهه شمالی ۶ واحد حجره جهت طلّاب علوم دینی در نظر گرفته شده است. سقف ایوان كلیه حجره‌ها با استفاده از مقرنس‌كاری گچی تزیین گردیده كه در بعضی از حجرات فروریخته است. فیلپوش كلیه حجره‌ها با كاشی‌های ختایی به سبك دوران قاجار و منقوش به نقوش اسلیمی و گل و بوته در تنوع خاصی تزئین گردیده و دو رنگ زرد و مشكی بر سایر رنگ‌ها غلبه دارد.
معماری گنبد
گنبد دوجداره مسجد جامع زنجان از معدود گنبدهایی است كه این اندام بدون گوشواره و ترمپه بر روی جرزهای چهارگانه نشسته و در نتیجه تغییر پلان مربع به دایره در ضخامت تكیه‌گاه و جان گنبد مستهلك شده است.آب انبار و وضوخانه زمستانی مسجد كه در سمت چپ هشتی و ورودی اصلی قرار دارد كه با به كار افتادن شبكه آبرسانی شهری در اواسط دوران پهلوی، بدون استفاده شد و از عناصر كاربردی مسجد حذف گردید.مسجد و مدرسه سید (مسجد جامع زنجان) همانند بقیه بناهای دوران قاجار از نظر مسائل استاتیكی بسیار ضعیف و شكننده است كه عدم رسیدگی و رها شدن حفاظت فیزیكی در این بنا، مزید بر علت شده است.
این بنا به‌عنوان یكی از جاهای دیدنی استان زنجان، با شماره ۱۰۵۶ در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
نحوه دسترسی
آدرس : زنجان -خیابان امام خمینی
