گنبد علویان همدان یكی از آثار ارزشمند و كم نظیر سده های میانی دوره اسلامی قرنهای ششم و هفتم است كه در شهر همدان واقع شده است .این اثر ارزشمند درتاریخ ۱۳۱۰/۱۰/۱۵ با شماره ۹۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.گنبد علویان، میراث‌دار پیشینه‌ی اعتقادی اهالی این دیار و همواره مورد توجه محققان بوده است.بنای گنبد علویان كه تا چندی قبل در محدوده‌ی دبستانی كوچك در بافت قدیمی شهر قرار گرفته بود و فرصتی برای شناساندن معماری منحصر به فرد خود نداشت، اكنون پس از آزاد كردن بافت پیرامون و تجهیز محدوده‌ی آن در وضعیت مناسب‌تری قرار گرفته و به دلیل معماری ویژه و تزیینات بسیار پیچیده‌ی گچی آن، درخور معرفی است.
تاریخچه بنا
براساس شناسنامه‌ی فنی بنا، این گنبد یكی از یادگارهای متعلق به اواخر دوره‌ی سلجوقیان در قرن ششم هجری است كه توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد، احداث و در دوره‌های بعد، با ایجاد سردابی در زیرزمین به مقبره‌ی آن خاندان تبدیل شده است. خاقانی به كنایه از آن به عنوان گنبد سبز یاد كرده است و فرهنگ عامیانه‌ی مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد كه می‌گوید:
دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش به حق گنبد سبز سیه پوش
علت نامگذاری
علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این است كه این بنا در گذشته‌های دور دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه‌ی شدید مردم به سادات و دوستداران حضرت علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا، موجب شده كه آن را به این نام بخوانند.
معماری بنا
این بنا به‌صورت چهارضلعی در ابعاد ۱۲۲۸ در ۱۲۲۲۵ متر و ارتفاع ۱۱۱۵ متر ساخته شده است . چهار جرز ستون‌مانند به ارتفاع ۹۹۵ متر و قطر حدود دو متر شبیه برج در چهار گوشه، آن‌را در میان گرفته‌اند.هریك از برج‌ها پنج تاق‌نمای فرورفته‌ی مثلثی به ارتفاع هشت متر، عرض یك متر و عمق نیم متر دارد كه از نظر مقطع، جرزها (برج‌ها) را به‌صورت نیمی از یك ستاره‌ی هشت‌پر درآورده است.
در جبهه‌ی شمالی بنا تاق‌نمایی جناقی از نوع هفت و پنج به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵۵۵ متر دیده می‌شود و درون آن قابی مستطیل‌شكل به ارتفاع ۵۵۶۰ به‌صورت برجسته قرار گرفته و ورودی بنا با تاقی جناقی‌به عرض ۱۱۶۰ و ارتفاع ۳۳۴۰ درون آن تعبیه شده است. بر فراز ورودی و درون كادر مستطیل‌شكل یادشده گچ‌بری‌های برجسته‌ی لانه‌زنبوری شامل گل و بوته‌های درهم پیچیده به‌شكل زیبایی خودنمایی می‌كنن.
بر حاشیه‌ی خارجی كادر نیز كتیبه‌ای گچ‌بری شده شامل آیاتی از قرآن مجید به خط كوفی مشاهده می‌شود. پیشانی تاق‌نما را نیز گچ‌بری مثلثی و ستاره‌ای‌شكلی به‌صورت بدیع تزیین كرده است. بین تاق‌نما و برج‌های اطراف را نیز دو سطح مستطیل‌شكل هم‌ارتفاع با كل بنا و به عرض ۸۰ سانتی‌متر، پوشیده از تزیینات گچ‌بری و نیز دو سطح نیم‌دایره كه با آجرهای راسته و خفه تزیین شده‌اند، تشكیل می‌دهد.
اضلاع غربی و شرقی، هر كدام دو تاق‌نما به ارتفاع ۸۸۵ متر و عرض چهار متر دارند كه درون آن‌ها با كادری برجسته شامل طرح‌های تودرتو تزیین شده است. بر فراز تاق‌نماها و قسمت‌های‌انتهای برج‌ها بقایایی از كتیبه‌ای آجری و برجسته به خط كوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره‌ی دهر دیده می‌شود.
شبستان
سطح شبستان ورودی بنا نسبت به زمین‌های اطراف و دیوارهای خارجی بنا در ارتفاع ۱۱۲ متر واقع شده است كه اكنون هفت پله ارتباط بیرون و داخل را ممكن می‌كند. در هر كنج بنا دو تاقچه رفیع و نیز دو تاق‌نما در اضلاع غربی و شرقی قرار دارند كه از تزیینات زیبای گچ‌بری پوشیده‌اند.
محراب این بنا نیز كه در ضلع جنوبی واقع شده با تزیینات بدیع گچ‌بری بر غنای این اثر افزوده است. نورگیرهای نزدیك به سقف روشنایی مناسبی را به محوطه‌ی داخلی بنا می‌بخشند و راه‌پله‌ای كم‌عرض از درون برج شمال شرقی وصول به سقف و نیز راه‌پله‌ای كه به‌صورت غیرمتعارف درون محراب ایجاد شده است، راه‌یابی به سرداب بنا را كه دو قبر متعلق به بزرگان خاندان علویان در آن واقع شده‌است، ممكن می‌سازند.
شبستان
سطح شبستان ورودی بنا نسبت به زمین‌های اطراف و دیوارهای خارجی بنا در ارتفاع ۱۱۲ متر واقع شده است كه اكنون هفت پله ارتباط بیرون و داخل را ممكن می‌كند. در هر كنج بنا دو تاقچه رفیع و نیز دو تاق‌نما در اضلاع غربی و شرقی قرار دارند كه از تزیینات زیبای گچ‌بری پوشیده‌اند.
محراب این بنا نیز كه در ضلع جنوبی واقع شده با تزیینات بدیع گچ‌بری بر غنای این اثر افزوده است. نورگیرهای نزدیك به سقف روشنایی مناسبی را به محوطه‌ی داخلی بنا می‌بخشند و راه‌پله‌ای كم‌عرض از درون برج شمال شرقی وصول به سقف و نیز راه‌پله‌ای كه به‌صورت غیرمتعارف درون محراب ایجاد شده است، راه‌یابی به سرداب بنا را كه دو قبر متعلق به بزرگان خاندان علویان در آن واقع شده‌است، ممكن می‌سازند.
مرمت گنبد علویان
اداره‌ی كل باستان‌شناسی در سال ۱۳۱۷ به تعمیر و مرمت این بنا اقدام كرده و پوششی از چوب و شیروانی برای آن ترتیب داده است.
این مقبره كه با آجر ساخته شده، از سطح زمین بالاتر است و مانند سایر مقبره‌های چهارضلعی مشابه، روی یك سكو قرار دارد. این سكو در واقع طبقه‌ی زیرین مقبره است. جلوی درب ورودی این مقبره، ۹ پله‌ی سنگی دیده می‌شود.
امروزه سازمان میراث فرهنگی، دور این بنا را حصاركشی كرده و از آن حفظ و نگهداری می‌كند. در طی سالیان متمادی، این بنا چندین بار مرمت شده است.
نحوه دسترسی
گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیكی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد. این گنبد از سمت شمال در خیابانی كه میدان عین‌القضات را به میدان امامزاده عبدالله وصل می‌كند، قرار گرفته و ازسمت جنوب با خیابان باباطاهر و از شرق با خیابان اكباتان محصور شده است.
آدرس :همدان ، چهارباغ علویان، نزدیك امامزاده عبدالله
سیه‌پوش:
نام خانوادگی یك دسته از بازماندگان فعلی علویان در همدان هنوز هم «سیه‌پوش» است. راوندی صاحب مجمع التواریخ و القصص نیز از گنبد علویان به عنوان تریه اسلاف نام برده‌است. علت نامگذاری این بنا به «گنبد» علویان این بوده‌است كه در گذشته‌های دور این بنا دارای گنبد بوده و در اثر گذشته زمان گنبد آن فرو ریخته‌است. همچنین علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران امام علی و مدفون بودن دو تن از خاندانعلویان در این بنا از دلایل دیگر این نامگذاری بوده‌است.
