آرامگاه بوعلی سینا همدان ، یكی از بناهای زیبا و دیدنی این شهر تاریخی است كه در میدان بوعلی سینا در مركز شهر همدان واقع شده است . بنای ابتدایی آرامگاه شیخ الرئیس ابن سینا فیلسوف، دانشمند و پزشك مشهور ایرانی در زمان قاجاریه ساخته شد . آرامگاه جدید به دستور محمدرضا پهلوی به مناسبت هزارمین سالروز تولد این دانشمند بزرگ، توسط انجمن آثار ملی ایران ساخته و در سال ۱۳۳۳ خورشیدی افتتاح شد.
بوعلی سینا كیست ؟
بوعلی سینا یا ابن سینا در سال ۳۵۹ هجری خورشیدی در بخارا دیده به جهان گشود و درسال ۴۱۶ در همدان چشم از جهان فرو بست .ابن سینا پزشك، شاعر، فیلسوف و دانشمند بزرگ ایران زمین است. او نویسنده‌ی كتاب شفا و القانون فی الطب یكی از معروف‌ترین آثار تاریخ پزشكی و بسیاری دیگر است. اگر رساله‌های كوچك و نامه‌های وی را نیز به شمار بیاوریم. به ۲۵۰ عدد بالغ می‌شود و تقریبا مشتمل بر همه موضوعاتی است كه در قرون وسطی می‌شناختند. البته تعدادی از بهترین كتب ابن سینا در حمله‌ای كه به اصفهان شد، از بین رفت. جرج سارتن در كتاب تاریخ علم، ابن سینا را مشهورترین دانشمند ایران زمین می‌شناسد.
آثار ابن سینا
به دلیل آنكه در آن عصر، عربی زبان رایج آثار علمی بود، ابن سینا و سایر دانشمندان ایرانی كه در آن روزگار می‌زیستند كتاب‌های خود را به زبان عربی نوشتند. بعدها بعضی از این آثار به زبانهای دیگر از جمله فارسی ترجمه شد.
افزون بر این، ابن‌سینا در ادبیات فارسی نیز دستی قوی داشته‌است. بیش از ۲۰ اثر فارسی به او منسوب است كه از میان آنها انتساب دانشنامه علائی و رساله نبض بهاو مسلم است. آثار فارسی ابن‌سینا، مانند سایر نثرهای علمی زمان وی، با رعایت ایجاز و اختصار كامل نوشته شده‌است.
آثار فراوانی از ابن‌سینا به جا مانده و یا به او نسبت داده شده كه فهرست جامعی از آنها در فهرست نسخه‌های مصنفات ابن سینا آورده شده‌است. این فهرست شامل ۱۳۱ نوشته اصیل از ابن سینا و ۱۱۱ اثر منسوب به او است كه البته بسیاری از این رسالات و كتاب‌ها در چندین مجلد تالیف شده است.
موقعیت و تاریخچه بنا
بنای آرامگاه شیخ‌الرئیس ابن سینا كه یكی از جاهای دیدنی استان همدان است، در میدان بوعلی سینا در مركز شهر همدان واقع شده است. این بنا در ضلع غربی خیابان بوعلی شهر همدان قرار دارد. این مكان روزگاری منزل ابوسعید دخدوك از دوستان ابن سینا بوده كه اكنون نیز در كنار او به خاك سپرده شده است. این محل در آن زمان در كنار شهر قرار داشته و تا اواخر قرن سیزدهم هجری نیز معماری بنا همانند چهارطاقی كوچكی به عنوان مقبره بر مزار آن دو قرار داشته است.
چون این چهارطاقی به مرور زمان فرسوده و در حال تخریب بود، یكی از شاهزاده‌های قاجار به نام «نگار خانم» دختر «شاهزاده عباس میرزا» ولیعهد «فتحعلی شاه» درصدد تجدید این بنا و تعمیر آن برآمد. به دستور وی به جای این چهارطاقی قدیمی، گنبدی از آجر ساخته شد و دو سنگ، یكی روی مزار ابن سینا و دیگری روی مزار ابوسعید قرار گرفت. پس از ساختن این بنای جدید، سنگ قبرهای قدیمی در سرسرای آرامگاه جدید قرار داده شدند.
در شمال آرامگاه، خانه‌های مسكونی و در قسمت جنوب آن حیاط آرامگاه قرار داشت. كتابخانه‌ی آرامگاه كه ۶۴۹ جلد كتاب داشته، به قرائت‌خانه‌ی ابوعلی‌سینا موسوم بوده است. در داخل آرامگاه در اطراف سنگ قبر بوعلی سینا و ابوسعید، نرده‌ی چوبی كوتاهی ساخته شده بود.
طراحان بنا
اعضای انجمن آثار ملی ایران تصمیم گرفتند كه بنای جدید آرامگاه بوعلی بر اساس معماری قدیم و جدید ساخته شود. در نتیجه در خرداد ماه سال ۱۳۲۴، طراحی نقشه‌ی این بنا بین مهندسان و فارغ‌التحصیلان رشته‌ی معماری به مسابقه گذاشته شد. بین طرح‌های ارائه شده، طرح آقای مهندس «هوشنگ سیحون» مورد قبول جناب مهندس محسن فروغی و آندره گدار كه جزو افرادی بود كه زمان بسیاری را در ایران جهت شناخت معماری ایران سپری كرده و مدیر كل فنی موزه‌ی باستان شناسی ایران بود واقع شد و به عنوان جایزه نیز اجرای این پروژه به ایشان واگذار شد.
طرح مزبور از «گنبد قابوس» یكی از عظیم‌ترین شاهكارهای معماری عصر ابن سینا، مقبره‌ی قابوس ابن وشمگیر شاعر و خوشنویس اقتباس شده است كه از امیران سلسله زیار و حاكم طبرستان و گرگان بود. اگرچه سبك معماری این دو بنا بسیار با هم تفاوت دارد ولی می‌توان ایده‌ی اولیه معمار بنا را از این بنای باشكوه دانست.
ساخت مقبره‌ی كنونی ابن سینا
یكی از تفاوت‌های ظاهری مقبره‌ی ابن سینا با گنبد قابوس در این است كه گنبد قابوس ده ستون و آرامگاه ابن سینا ۱۲ ستون دارد. این دوازده ستون در واقع نشانگر ۱۲ دانشی هستند كه ابن سینا بر آنها احاطه داشته است. والبته معماری بنای مقبره ی ابن سینا تنها برداشتی ظاهری از بنای گنبد قابوس است كه به شیوه ی مدرن اجرا شده است و گویی ساختار بنای گنبد قابوس را بیننده به چشم می‌بیند. یعنی فاصله‌ی بین ستون‌ها در گنبد ابن سینا، باز و در گنبد قابوس بسته است. آرامگاه بوعلی نصف ابعاد گنبد قابوس است.
در اواسط سال ۱۳۲۶ هجری شمسی، انجمن آثار ملی تصمیم به اجرای طرح ساختمان آرامگاه گرفت.
در آن هنگام مهندس سیحون برای تكمیل مطالعات خود به پاریس سفر كرده بود. پس از آگاهی از تصمیم انجمن در خرداد سال ۱۳۲۸، طرح‌های اجرایی آرامگاه را به عنوان پایان‌نامه به دانشكده هنرهای زیبای پاریس ارائه و سپس در تیر ماه همان سال آن را برای اجرا به انجمن ارسال كرد. در اوایل سال ۱۳۲۸ بین انجمن آثار ملی ایران و شركت ساختمان‌های كشور (شركت نسبی مهندس ابتهاج و شركا) قرارداد قطعی ساختمان بسته شد و در خرداد ماه همان سال، كار بنای ساختمان آرامگاه آغاز شد.
پس از تخریب مقبره‌ی قدیمی و گشودن قبر ابن‌سینا و ابوسعید، جمجمه و بخش‌های باقی‌مانده از استخوان‌های ابوعلی سینا و ابوسعید با حضور افراد معتمد و موثق، پس از تهیه‌ی صورت‌جلسه، در جعبه‌های مخصوص گذاشته شده و مهر و موم شدند تا پس از ساخت بنای جدید، مجددا دفن شوند.
تكمیل بنا
ساخت بنای آرامگاه در سال ۱۳۳۰ به پایان رسید و در بهمن ماه همان سال به نمایندگان انجمن آثار ملی، تحویل داده شد. در روز پنجشنبه یازدهم اردیبهشت ماه سال ۱۳۳۱ هجری شمسی با حضور آقایان جهانسوز فرماندار همدان، ابطحی رئیس فرهنگ، ایزدیار بازرس فنی، رئیس شهربانی، نماینده انجمن آثار ملی و برخی از روحانیان پس از معاینه و بازدید، لاك و مهر جعبه‌های محتوی استخوان‌های ابوعلی سینا و ابوسعید دخدوك، استخوان‌ها با دقت كامل و رعایت موازین شرعی و آداب و رسوم معمول، كفن و دفن شد.
قبر «ابوعلی سینا» در سمت راست مدخل آرامگاه و در سمت چپ او، قبر «ابوسعید دخدوك» قرار گرفته است.
در حیاط شرقی آرامگاه، روبروی در ورودی، در مقابل خیابان «بوعلی»، قبر شاعر ملی ایران «ابوالقاسم عارف قزوینی» قرار دارد.
تصویر سازی از بوعلی سینا
تصویری كه از ابن سینا در نسخه‌های كهن، در كتابخانه‌ها وكلیساها، در نسخه‌های قدیم كتاب‌های اروپایی و ترجمه‌های لاتین آثار او موجود است اصالت ندارد و بیشتر بر پایه‌ی حدس و گمان است. به همین جهت انجمن آثار ملی تصمیم گرفت مجسمهای از او تهیه كند. برای همین لازم بود بر اساس مآخذ و مدارك موجود، تصویری از ابن سینا طراحی شود.
از این رو، كمیسیون‌های متعددی از دانشمندانی كه با آثار شیخ و شرح حال او آشنایی داشتند تشكیل شد و با توجه به اطلاعاتی كه درباره‌ی او به قلم خود وی و نیز شاگردش «ابوعبید» و همچنین نوشته‌ی «بیهقی» در تتمه‌ی «صوان الحكمة» به‌دست آمده است، تصمیم بر این شد كه تصویری از او به وسیله‌ی مجسمه‌ساز مشهور، آقای «ابوالحسن صدیقی» تهیه شود.
استاد «صدیقی»، تصویری تمام‌چهره از ابن سینا تهیه كرد كه در بیست و یكمین جلسه‌ی هیأت مؤسسین انجمن آثار ملی، تصویب شد. قرار بر آن شد كه همین تصویر، مبنای تهیه‌ی مجسمه‌ی ابن سینا نیز قرار بگیرد. سر انجام، در دی ماه ۱۳۲۸ خورشیدی، نیم‌رخی از چهره‌ی او طراحی شد.
مجسمه ابن سینا
مدتی بعد، از طرف انجمن آثار ملی به استاد «ابوالحسن صدیقی» مأموریت داده شد تا با توجه به تصویر تمام رخ ابن سینا، مجسمه‌ی ایستاده‌ای از او بسازد تا در میدان «بوعلی» در شهر همدان نصب شود. این كار نیز به عهده‌ی استاد صدیقی گذاشته شد. حاصل كار، مجسمهای شد به ارتفاع سه متر و ده سانتیمتر و عرض ۹۰ سانتیمتر و به وزن تقریبی چهار تُن. نیمی از این تندیس، از سنگ یكپارچه‌ی مرمر سفید قم تهیه شده و هم اكنون بر روی پایه‌ای در میدان «بوعلی» در انتهای خیابان «بوعلی» همدان قرار دارد.
از كارهای دیگری كه كمیته‌ی جشن هزاره‌ی «ابوعلی سینا» برای بزرگداشت او انجام داد، تأسیس كتابخانه‌ای در جوار آرامگاه وی بود. در این مورد، نظر اعضای انجمن این بود كه چون «ابن سینا» فیلسوف و دانشمندی جهانی است، لازم است كه همه‌ی محافل علمی جهان در تأسیس كتابخانه‌ی او مشاركت داشته باشند. از این رو در سال ۱۳۲۹ خورشیدی، با تهیه‌ی یك اطلاعیه به زبانهای فارسی ، عربی، فرانسه و انگلیسی، از همه‌ی مؤلفان، مؤسسات فرهنگی و ناشران ایرانی و خارجی درخواست شد كه كتاب‌هایی به انجمن آثار ملی ارسال كنند.
در نتیجه، كتاب‌های گوناگون علمی، تاریخی، ادبی و همچنین كتاب‌هایی كه درباره‌ی «ابن سینا» یا از آثار آن بزرگمرد بود، از كشورهای مختلف به انجمن آثار ملی فرستاده شد. هم اكنون ۴۳۴۲ جلد كتاب فارسی و عربی در كتابخانه‌ی ابن سینا موجود است كه سی جلد از آنها از كتاب‌های خطی است و برخی از آنها بسیار نفیس و قابل‌توجه است. ضمنا ۵۹۰ جلد كتاب به زبانهای فرانسه، انگلیسی، آلمانی و… نیز در كتابخانه وجود دارد.
معماری بنا
ارتفاع هر پایه‌ی برج از كف زیرین آرامگاه تا زیر گنبد، نزدیك به ۲۳ متر است. پهنای (عرض) هر پایه در پایین ۱/۱۷ متر و در بالا ۹۲ سانتیمتر است. گنبد مخروطی‌شكل آن نزدیك به ۶ متر ارتفاع دارد. ارتفاع اطاق اصلی آرامگاه ۶/۱۰ و ارتفاع كلی بنا (از كف تا انتها) بیش از ۲۸ متر است.
در میان ۱۲ پایه برج، تخته سنگ مرمر یكپارچه‌ای به چشم می‌خورد كه طول آن ۲/۵۵ و عرض آن بالغ بر یك متر است و كتیبه‌ای به خط ثلث بر آن نوشته‌اند. تخته‌سنگ فوق از آثار برجسته و مهمی است كه در بنای باشكوه آرامگاه به كار برده‌اند زیرا در ضمن انجام عملیات مربوط به ساخت آرامگاه، تخته‌سنگ بزرگ تهیه‌شده برای این منظور در یك مرحله شكست و دوباره مجبور شدند سنگ فعلی را از كنار دریاچه‌ی ارومیه تهیه كرده و به همدان بیاورند.
در قسمت بالای دیوارهای داخلی محوطه‌ی مربع‌شكل آرامگاه، بیست بیت قصیده‌ی معروف «عینیه» كه از آثار ادبی شیوای ابن سینا در حكمت و فلسفه به شمار می‌آید و حكیم آن را در كمال فصاحت و بلاغت راجع به مراحل مختلف سیر روح انسانی و ارتباط آن با عالم جسمانی سروده است، بر روی ۴۰ لوح سنگی از سنگ مرمر هر كدام به طول ۱/۱۰ متر و عرض ۰/۵ متر به خط ثلث برجسته نوشته شده است.
موزه بوعلی سینا
آرامگاه ابوعلی سینا دارای دو تالار (شمالی و جنوبی) است. در حال حاضر تالار جنوبی به عنوان موزه، به محل نگهداری سكه، سفال، برنز و سایر اشیای كشف شده مربوط به هزاره‌های قبل از میلاد و دوران اسلامی اختصاص یافته و در تالار شمالی كتابخانه‌ای مشتمل بر ۸ هزار جلد كتاب خطی و چاپی نفیس ایرانی و خارجی و غرفه‌هایی مربوط به آثار ابوعلی سینا و شعرا و نویسندگان همدانی نگهداری می‌شود. در غرفه آثار بوعلی، عكسی از جمجمه‌ی او در معرض دید گذاشته شده كه گمان می‌رود به هنگام تخریب مقبره‌ی قدیمی تهیه شده است.
بر بالای در منتهی به خیابان سمت رودخانه بر لوح مرمرین، یك رباعی از بوعلی (كه به اشتباه به عمر خیام نسبت داده‌اند) نوشته شده است.
هرچند كه بنای این آرامگاه باشكوه به سال‌های اخیر بازمی‌گردد. اما با وجود این، نه تنها از هر لحاظ با مجلل‌ترین بناهای تاریخی كشور برابری می‌كند بلكه از لحاظ رعایت اصول مهندسی و نكات فنی ساختمانی، بر بیشتر آثار تاریخی كشور برتری دارد.
مكمل این بنا، بوستانی به شكل نیم‌دایره با فضای سبز است و تندیسی از ابوعلی سینا در حالی كه كتابی در دست دارد، در ضلع شرقی میدان نصب شده است.
ارتفاع پیكره بیش از ۳ متر، عرض آن ۹۰ سانتیمتر و وزن آن ۴/۵ تُن است كه از سنگ مرمر سفید قم به صورت یكپارچه توسط هنرمند معاصر «ابوالحسن صدیقی» به سفارش انجمن آثار ملی تهیه و به شهر همدان اهدا شد. در قسمت پایه مجسمه بر روی لوح سنگی ابیاتی به خط نستعلیق نوشته شده است.
نحوه دسترسی
آدرس : همدان – میدان بوعلی سینا
