كاوش در تپه نوشیجان ملایر طی تابستان سال های ۱۹۶۷، ۱۹۷۰، ۱۹۷۳، ۱۹۷۴ و ۱۹۷۷ به انجام رسید. در طول پنج فصل كاوش، بیش از ۴۰ نفر به عنوان اعضای هیئت كاوش به نوشیجان آمدند. دیوید استروناخ مدیریت هیئت و نیز تهیه بخش اصلی تصاویر گرفته شده را به عهده داشت.نوشیجان آتشكده و قلعه ای باستانی با قدمت ۲۸۰۰ ساله است كه در ۱۵ كیلومتری شمال غرب ملایر و روبروی روستای شوشاب قرار گرفته است. این اثر در بهمن ماه سال ۱۳۴۶ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. در تاریخ ۵ مردادماه سال ۱۳۹۴ بود كه تپه نوشیجان در شهرستان ملایر پس از لائودیسه، هگمتانه و بافت بازار به عنوان چهارمین پایگاه میراثی استان همدان انتخاب شد.
از سال ۱۳۹۵ تلاش ها برای ثبت جهانی این اثر به جای مانده از دوران مادها، آغاز و در این راستا قراردادی نیز در سال ۱۳۹۶ بین اداره كل میراث فرهنگی استان با دانشگاه بوعلی سینا منعقد و گزارش ثبت این اثر در آن قرارداد ذكر شد. با تهیه گزارش ثبت جهانی ارگ باستانی نوشیجان در سال ۱۳۹۷، معاون وزراتخانه و مدیركل دفتر ثبت آثار ملی از این تپه بازدید كردند. پس از آن و به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان ملایر در فروردین ماه ۱۳۹۹، معاون میراث فرهنگی وزارتخانه اعلام كرد كه براساس چارچوب سازمان جهانی میراث فرهنگی، بناهای تاریخی به صورت زنجیره‌ای ثبت جهانی می‌شوند.
ابراهیم جلیلی دی ماه سال جاری اعلام كرد كه پرونده ای با عنوان نیایشگاه های دوران مادها شامل ارگ باستانی نوشیجان و ابنای تاریخی موجود در شهرستان های ملایر، قهاوند و فامنین به علت شباهت معماری و فرهنگی بسیار به داشته های به دست آمده از ارگ باستانی نوشیجان، با تأمین اعتبار لازم و كاوش های صورت گرفته، به سازمان جهانی یونسكو معرفی خواهد شد و در حال حاضر نیز پیگیری‌های لازم برای ثبت جهانی این اثر همچنان ادامه دارد.
عملیات كاوشی دیوید استروناخ در نخستین بنای خشتی جهان
دیوید استروناخ استاد دانشگاه بركلی، باستان‌شناس و ایران‌شناس اسكاتلندی بود كه در یافتن بازمانده‌های پاسارگاد و تمدن بین‌النهرین نقش مهمی داشت. او متخصص تاریخ باستان در خاور نزدیك بود. به اعتقاد باستان‌شناسان، عمده دانسته‌های امروز از كاركرد تل‌تخت پاسارگاد به كاوش‌های هیئت باستان‌شناسی دانشگاه لندن به سرپرستی او در سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۲ مربوط می‌شود.
در فاصله سال های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۷ میلادی(۱۳۵۶-۱۳۴۶ خورشیدی) دیوید استروناخ سرپرستی هیئت انگلیسی را برعهده داشت كه عملیات كاوش در نستین بنای خشتی جهان را انجام دادند و نتایج این مطالعات در چهار جلد كتاب فراهم آمد كه مجلدات اول و دوم آن، در سال‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۴ منتشر شد.
به گفته كاظم ملازاده، مترجم كتاب «نوشیجان ۱: بناهای بزرگ دوره ماد» گزارش اصلی كاوش در نوشیجان، در قالب چهار كتاب برنامه ریزی شده و جلد نخست این كتاب كه در سال ۲۰۰۷ منتشر شده، به معماری مادی نوشیجان پرداخته است.
نقش كلیدی مادها در سطح منطقه ای و فرامنطقه ای
ملازاده در بخش پیشگفتار مترجم می گوید: دوره مادها به جهت تأثیرگذاری منطقه ای و فرامنطقه ای در تاریخ و تمدن ایران، از جایگاه شایسته ای برخوردار است. در سطح منطقه ای، مادی ها با تشكیل یك ساختار سیاسی قدرتمند و متحد ساختن اقوام ساكن مناطق مختلف ایران، زمینه را برای شكل گیری امپراتوری هخامنشی و تحولات فراوان سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی فراهم ساختند و در سطح فرامنطقه ای با نقش كلیدی كه در سقوط آشور به عهده گرفتند، نیمه غربی ایران و نیز مناطق گسترده ای از جنوب شرقی آسیای صغیر، بین النهرین و تا دریای مدیترانه را از سیطره قدرتی استعمارگر و خشن راهانیدند. مادی ها همچنین نخستین دولت یا ساختار سیاسی ایرانی زبان را در فلات ایران شكل دادند كه از این جهت در فرهنگ و تمدن ایرانی اهمیت خاص خود را دارند.
این مدرس دانشگاه بوعلی سینا در ادامه بخش پیشگفتار مترجم بیان می كند: متأسفانه تاكنون از خود مادی ها هیچ مدرك مكتوبی به دست نیامده و عمده اطلاعات موجود مستخرج از منابع یونانی و آشوری است كه با نواقص، تناقضات و ابهامات فراوانی همراه هستند. تپه نوشیجان در میانه دشت ملایر و ۶۰ كیلومتری جنوب همدان واقع شده و در فاصله سال های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۷ توسط هیئتی انگلیسی به سرپرستی دیوید استروناخ مورد كاوش قرار گرفت كه در نتیجه آن، یك مجموعه معماری مهم مادی با ماندگاری منحصربفرد كشف شد.
وی ادامه می دهد: مجموعه بناهای مكشوفه از جهات مختلف دارای اهمیت ویژه هستند؛ ماندگاری بی نظیر بناهای خشتی، كشف حداقل دو بنای مذهبی و آتشدان سالمی كه در داخل یكی از آنها به دست آمد، تكنیك های خاص و بدیع معماری، تنوع در طرح ها و گونه های معماری. با توجه به تمامی موارد، می توان ادعا كرد كه محوطه نوشیجان در باستان شناسی ماد و فراتر از آن، در باستان شناسی عصر آهن، یك محوطه كلیدی محسوب می شود.
محوطه نوشیجان یك مورد استثنایی است
مؤلف این كتاب در بخش دیگر پیشگفتار اظهار می كند: غیرمعمولی بودن این محوطه قضاوت در مورد آن را دشوار می سازد. در رأس تپه معبدی مرتفع و منفرد، با طرح غیرمعمول چلیپا شكل(لوزی پلكانی) و یك فضای داخلی مقدس نیم چلیپا آتشدانی كه آتش مقدس در مراسم مذهبی بر آن فروزان بوده، وجود داشته است سپس بنای دیگری در انتهای غربی محوطه ساخته شد كه به احتمال بسیار آن هم معبد بود. در مرحله بعد دو بنای دیگر شامل انبارهای مستحكم و یك تالار ستون دار به مجموعه الحاق شد. این چهار بنای بزرگ با حصاری مدور دربرگرفته می شدند.
متأسفانه هر چند كاوش ها به طور كامل به سرانجام نرسید با این حال لازم به ذكر است كه بخش قابل ملاحظه ای از محوطه كاوش شد و كاوش این محوطه یكی از كامل ترین كاوش های انجام گرفته در محوطه های باستانی خاور نزدیك است.
كاوش در تپه نوشیجان ملایر طی تابستان سال های ۱۹۶۷، ۱۹۷۰، ۱۹۷۳، ۱۹۷۴ و ۱۹۷۷ به انجام رسید. در طول پنج فصل كاوش، بیش از ۴۰ نفر به عنوان اعضای هیئت كاوش به نوشیجان آمدند. دیوید استروناخ مدیریت هیئت و نیز تهیه بخش اصلی تصاویر گرفته شده را به عهده داشت. مایكل رُف كه از آغاز كاوش عضو هیئت بود، از سال ۱۹۷۰ عهده دار معاونت هیئت بوده و معمار اصلی كشفیات از سال ۱۹۷۳ به بعد است. روت استورناخ مسئول سفالینه ها و نیز تهیه فیلم ۱۶ میلیمتری از روند كاوش بود.
وجه تسمیه محوطه
دیوید استروناخ و مایكل رف در بخش مقدمه كتاب به بیان وجه تسمیه محوطه پرداختند: تپه در زبان فارسی برای نامیدن پشته ها و برآمدگی های طبیعی سطح زمین استفاده می شود. بخش دوم نام محوطه به نظر می رسد به مفهوم نوشیدن(نوش جان) باشد كه به هنگام نوشیدن فرد دیگری گفته می شود. این عبارت ظاهراً با نام محوطه دیگر زاگرس مركزی، یعنی «باباجان» ارتباط دارد. هر دوی این نام ها طنینی دوستانه دارند.
توصیف محوطه
در ادامه این توضیح آمده است: تپه نوشیجان با درنظر گرفتن قسمت های مختلف آن، حداكثر ۳۶.۸۴ متر ارتفاع دارد و رأس آن فضای نسبتاً محدودی را فراهم می سازد. سطح تپه به هنگام آغاز كاوش نسبتاً نرم و هموار بود. بر این سطح و در جنوب رأس تپه، گودالی منفرد و مصنوعی كه احتمالاً توسط حفاران غیرمجاز ایجاد شده، دیده می شد. در نقاط دیگر تپه و در دامنه جنوبی، یك آبگذر با شیب تند و در دامنه شمالی یك آبگذر كوچك تر و در نقاط دیگر حفره های مربوط به حیوانات دیده می شدند.
ایجاد درگاه ثانویه ای در دیواره تالار ستون دار
استروناخ معبد مركزی را بنای اصلی این محوطه می داند و ادمه می دهد: معبد مركزی با طرح برج گونه خود در نقطه مركزی تپه قرار داشت. بناهای بعدی شامل ساختمان غربی قدیمی كه احتمالاً به عنوان دومین معبد ساخته شده، قلعه كه به احتمال زیاد انبار مستحكمی را شكل می داد و بناهای شمالی كه در شمال غربی معبد مركزی قرار داشتند و بخشی از آنها ویران شده و به طور كامل كاوش نشده اند، می شوند. این بناها توسط حصار بیضوی شكلی كه حداقل در ضلع جنوبی و غربی با فضاهای طاق دار مرتفع و عمیق مشخص می شود، محصور می شده است.
ساخت تالار ستون دار باعث شده تعداد زیادی از فضاهای طاق دار جنوبی مسدود شده و بناهای شمالی متروك شوند همچنین سبب مسدود شدن دسترسی اصلی بنای غربی قدیمی شده به گونه ای كه سازندگان مجبور شده اند درگاه ثانویه ای برای این بنا، در دیواره تالار ستون دار ایجاد كنند.
كف جایگاه مقدس
فصل دوم كتاب «نوشیجان ۱: بناهای بزرگ دوره ماد» به توضیح معبد مركزی می پردازد: كف جایگاه مقدس، متشكل از لایه نازك اندودی است كه بافت آن بیشتر ماسه ای بوده و نیز كم و بیش ماسه ای رنگ است. سطح صخره ای تپه در نقاطی از این كف، به ویژه در جنوب آتشدان دیده می شود. علائم سوختگی و خاكستری در جانب جنوب غربی و جنوب شرقی آتشدان و همچنین بر سطح بخشی از كف كه در گوشه جنوب غربی اتاق كشیده شده، كشف شد. یافته های كف اتاق به صورت قابل توجهی نادر هستند، با این حال قطعات سفال مكشوفه از این سطح نشان از حضور كوزه های مرغوب دو دسته دارند
عملیات انباشت با درنظر گرفتن حفظ آتشدان
ادامه این فصل به كاوش های صورت گرفته در حیاط جنوبی می پردازد و ادامه می دهد: كاوش های صورت گرفته در حیاط جنوبی نشان داده كه از داخل یكی یا شاید دو تا از فضاهای طاق دار جنوبی مقادیر زیادی قطعات خُرده سنگ به بالای محوطه منتقل شده و از آنجا ابتدا به راهرو ورودی معبد و در مرحله بعد از طریق شكاف ایجاد شده در بخش فوقانی نمای ورودی، به طبقه دوم و اتاق های داخلی معبد انتقال پیدا كرده است.
ظاهراً عملیات انباشت با درنظر گرفتن قسمت اساسی بنا، یعنی حفظ آتشدان آغاز شده است، به این منظور دیوار ثانویه ای پیرامون آتشدان ساخته می شود. وجود این دیوار محصوركننده ویژه، به صورت مؤثری به مجریان عملیات انباشت معبد اجازه می داده كه تدابیر ویژه و جداگانه ای در مورد حفاظت آتشدان به كار گیرند و تمام گوشه جنوب غربی اتاق اصلی معبد را، قبل از اینكه عملیات انباشت سنگی در بخش های دیگر آغاز شود، تا ارتفاع حداقل ۸۰ سانتی متری پر كنند.
راه پله های مارپیچی شكل
استروناخ یكی دیگر از عناصر شاخص معماری تپه نوشیجان را راه پله های مارپیچی شكل می داند و مطرح می كند: یكی از این راه پله ها در معبد مركزی، دیگری در بنای غربی قدیمی، سومی در قلعه و آخری در ناحیه شمالی كشف شده است. هر چند ابعاد راه پله ها متفاوت است اما از نظر طرح كلی تمامی راه پله های مارپیچی شكل در كل مشابه یكدیگرند. هر كدام از آنها در میان یك فضای مربع شكل و پیرامون یك جرز میانی شكل گرفته اند. پوشش راه پله ها با استفاده از قوس های خشتی كه طاق های متوالی و پلكانی شكل را ایجاد كرده اند، صورت گرفته است. طرح متداول برای ساخت این پوشش ها استفاده از چهار ردیف قوس خشتی متقابل در یك سطح افقی است. ردیف بعدی قوس ها یك رج بالاتر قرار می گرفت.
دسترسی آسان به پشت بام همیشه یك اولویت مهم بوده است
در ادامه این بخش آمده است: در نوشیجان برای گردش و صعود راه پله های مارپیچی ظاهراً به موقعیت دسترسی به طبقه دوم بستگی داشت همچنین آشكار است كه تمایلی وجود داشته تا مدخل ورودی راه پله تا حد امكان از درگاه بیرونی پیشخوان فاصله داشته باشد. برای معماران شرق نزدیك باستان، دسترسی آسان به پشت بام همیشه یك اولویت مهم بوده است، به ویژه در ارتباط با سقف های مسطح كه نیازمند رسیدگی منظم به منظور ممانعت از نفوذ آب به داخل آن بودند.
نیش های تزئینی
فصل دهم این كتاب به كلیات معماری تپه نوشیجان می پردازد: از میان تزئینات مختلف دیواری كه در نوشیجان دیده می شود، شاخص ترین آنها نیش هایی هستند كه با ردیفی از خشت های آویخته مشخص می شوند. این نیش ها تنها در نمای داخلی و به عنوان عناصری با ابعاد قابل توجه و ظاهراً برای تزئین دیوارهایی كه اهمیت ویژه داشتند، استفاده شده است.
در دیوار فرورفتگی های شمال غربی و شمال شرقی فضای اصلی معبد مركزی و دقیقا در ارتفاع ۱.۱۰ متری سطح كف، مجموعه ای از نیش های تزئینی تعبیه شده است. طرح كلی تمام این نیش ها یكسان است كه براساس آن بخش فوقانی هر نیش دو پله ای شده و هر پله به وسیله یك ردیف از خشت های آویخته سه تایی مشخص شده است.
اگر سیر تكاملی ساخت نیش های تزئینی را در نوشیجان درنظر بگیریم، متأخرترین آنها، شاخص ترین آنها هستند. در دیوار شرقی تالار ستون دار دو نیش عمیق و در هر كدام از دیوارهای متقابل شمالی و جنوبی چهار نیش مشابه كار شده است. متأسفانه نیش های دیوارهای شمالی و جنوبی ماندگاری مناسبی ندارند و از روی بقایای موجود تنها می توان دریافت كه این نیش های عمیق مقطه چهار پله ای داشته و دقیقاً در پشت سر پشتبندهای نمای بیرونی واقع شده بودند.
طرح های بعلاوه شكل
در بخش دیگری از كلیات معماری این تپه باستانی به دیگر تزئینات دیواری پرداخته شده است: دومین تزئین فرورفته و مهم معماری نوشیجان، طرح های بعلاوه شكل است. این طرح در نقاط مهم دیوارهای داخلی و خارجی ظاهر می شود. در دیواره داخلی فضای اصلی معبد مركزی و ۳.۵ متری سطح كف، چهار طرح فرورفته بعلاوه شكل ایجاد شده است. هر یك از این فرورفتگی ها در ۱.۲۰ متری بالای چهار نیش استاندارد معبد مركزی قرار گرفته اند. از این رو، به نظر می رسد این دو عنصر تزئینی در ارتباط با یكدیگر قرار داشتند. در نمای خارجی معبد مركزی و طرفین مدخل ایوان مانند و اصلی معبد نیز دو فرورفتگی بعلاوه شكل دیگر كار شده است.
