تامین آب استخر شاهگلی با «شاه اَرخی»
استخری به وسعت زیاد در شاهگلی ایجاد شده كه خاك‌های حاصل از كندن استخر را در ضلع جنوبی آن به صورت پلكانی انباشته و به باغ تبدیل كردند و عمارتی در مركز این استخر مانند كاخ هشت بهشت واقع در صاحب آباد تبریز بنا كردند، اما مهم‌ترین كار تامین آب این استخر بزرگ بود، نهر شاهی به طول ۲۲ كیلومتر كه شاخه‌ای منشعب از لیقوان چایی (رود لیقوان) بود برای تامین آب شاهگلی به معنی استخر بزرگ در نظر گرفته شد كه در برخی نقاط از زیر و روی زمین و در برخی نقاط به صورت تونل از دل كوه رد شده و به استخر می‌رسید، این سرمایه برای تبریز بسیار ارزشمند بود كه متاسفانه جریان آب جاری شده از این رود به شاهگلی در جریان شهرك‌سازی و عملیات‌های عمرانی شهرك خاوران قطع شد و انتظار می‌رود شهرداری تبریز هر چه زودتر نسبت به احیای مجدد آن اقدام كند، سر ریز این استخر كه در جنوب شرقی تبریز و بلادست احداث شده بود، تمامی باغ‌های اطراف تبریز را آبیاری می‌كرد و این نشان می‌دهد كه احداث این استخر مهندسی شده بود و به عنوان منبع ذخیره آب برای باغ‌های اطراف تبریز طراحی شده بود. منطقه شاهگلی از زمان آق قویونلوها و صفویه تا اواخر دوران قاجارمنطقه‌ای خصوصی و پادشاهی و تفرجگاهی سلطنتی بود و مرمت‌ها و احداث‌هایی در آن منطقه انجام شده بود، اما بعدها عمومی شد و در دسترس مردم قرار گرفت.
متاسفانه چرخه آبی استخر شاهگلی كه بسیار جالب و علمی طراحی شده بود، پس از مسدود شدن مسیر نهری كه منبع تغذیه شاهگلی بود، معیوب شد و هم اكنون آب مورد نیاز داخل این استخر از طریق چاه‌ها تامین می‌شود.
بعید به نظر می‌رسد كه پشت تاریخچه ایجاد معروف‌ترین و محبوب‌ترین پارك تبریز، ماجرایی عاشقانه باشد، اما جالب است بدانید كه اگر دسپینا خاتون، پرنسس یونانی و همسر حسن پادشاه آق قویونلو، افسرده نمی‌شد و حوصله‌اش بعد از آمدن به تبریز سر نمی‌رفت، شاهگلی تبریز هم ساخته نمی‌شد.
پارك شاهگلی تبریز كه نامش بعدها به ائل‌گلی تغییر داده شد، نه تنها برای تبریزی‌ها، بلكه برای تمامی گردشگرانی كه تبریز را برای سفر انتخاب می‌كنند، آشنا بوده و می‌توان از این پارك به عنوان تنها پارك بزرگ با كاربری‌های چند منظوره و موردپسند نسل‌های مختلف یاد كرد كه خاطرات زیادی را برای مردم آذربایجان شرقی به ویژه اهالی تبریز رقم زده است؛ هر یك از تبریزی‌ها دست كم یك عكس یادگاری در عمارت شاهگلی یا در مقابل استخر آن دارند و گرفتن عكس بعد از كاشت لاله‌ها در این پارك به رقابتی تبدیل شد كه همه برای ثبت عكس از هم پیشی می‌گرفتند، استخر بزرگ این پارك كه رد پای پرنسس رومی در ایجاد آن دیده می‌شود، در لطافت هوا و مورد پسند بودن آن نقش پررنگی دارد، استخری كه یخ بستن آن در فصل زمستان هم جذابیت خاصی برای مسافران دارد.
در منابع مختلف نوشته شده است كه شاه گلی (به معنی دریاچه بزرگ) تا پیش از روی كار آمدن صفویان، بزرگترین منبع ذخیره آب جهت آبیاری باغ‌های مناطق شرقی تبریز تا دروازه تهران و تپلی‌باغ بوده است كه در دوران حكومت صفویان، تمام شن و ماسه و نخاله‌های موجود در محوطه داخلی دریاچه فعلی خالی شده و دیواره‌ای سنگی به دور آن كشیده شد، در دوران قاجار خیابان‌هایی در پیرامون استخر شاهگلی جهت عبور و مرور احداث شد و درختان درخت تبریزی، بید مجنون و گل‌های اطلسی متعددی در چندین ردیف جهت تزئین گردشگاه و پاكی آب و هوا در جوار این معابر كاشته شد؛ شاهگلی در دوران پهلوی به شهرداری تبریز واگذار شد تا به یك گردشگاه عمومی تبدیل شود. سید باقر كاظمی (مهذب‌الدوله)، استاندار وقت آذربایجان شرقی، نخستین تعمیرات اساسی را در محوطه این گردشگاه انجام داد. عمارت كلاه فرهنگی هشت ضلعی در مركز استخر وجود دارد كه امروزه به صورت یك تالار پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گیرد و به كاخ شاه گلی مشهور است، این بنا پیشتر ساختمانی خشتی بود كه در سال ۱۳۴۶ تخریب شد و با همت شهرداری تبریز و استانداری، جای خود را به یك ساختمان زیبا و مقاوم داد.
دریاچهٔ شاه گلی با ۵٫۵ هكتار وسعت، گنجایش ۷۲۰ هزار متر مكعب آب را دارد، نام این دریاچه پیش از انقلاب، شاهگلی(دریاچه بزرگ) بود كه پس از انقلاب اسلامی ایران به ائل‌گلی (دریاچه مردم) تغییر نام داد، اما به عقیده بهروز خاماچی، مورخ، كلمه «شاه» در این جا به معنی شخص شاه نبوده و به معنی «بزرگ و باعظمت» است. یكی از شعبه‌های رودخانه لیقوان كه از نزدیكی روستای چاوان می‌گذرد، به‌صورت جویباری كوچك از سمت جنوب‌شرقی دریاچه شاهگلی وارد آن شده و آب آن را تأمین می‌كند و تپه نسبتا بلندی در بخش جنوبی دریاچه شاهگلی قرار گرفته كه جنگل‌كاری شده و آبشارهای مصنوعی متعددی از این تپه به سمت داخل دریاچه سرازیر می‌شود، همچنین از ضلع جنوبی دریاچه تا مركز آن و محل كاخ شاهگلی، خیابانی كشیده شده كه عمارت كلاه فرنگی را به‌صورت یك شبه‌جزیره درآورده است.»
تا اینجای ماجرا هیچ نشانی از بانیان ایجاد این استخر و عمارت نبوده و مطالب موجود به اقدامات و تاریخچه بعد از احداث شاهگلی اشاره می‌كنند؛ عمارت كلاه فرنگی و استخر شاهگلی به دستور اوزون حسن آق قویونلو و برای فراغ بال دسپینا خاتون ساخته شده است، كندن استخر و تپه‌های حاصل از خاك آن و سیستم تامین آب آن هم داستان جالبی دارد كه بر جذابیت داستان می‌افزاید، روایت زیر بخشی از اظهارات كریم میمنت‌نژاد، تبریز شناس است كه به داستان ازدواج اوزون حسن با پرنسس یونانی و چگونگی ساخت این مجموعه اشاره می‌كند:
دسپینا كاترین یا دسپینا خاتون
«پس از دوره‌ی قراقویونلوها به عنوان دوره‌ی اول تركمانان تبریز كه جهانشاه معروف‌ترین شاهشان بود، به دوره آق قویونلوها می‌رسیم كه اوزون حسن یا حسن پادشاه، موسس آن بود، این پادشاه با توجه به همسایگی با امپراطوری عثمانی با ژان چهارم، شاه ترابزون، وصلتی انجام داده و دختر او را كه مسیحی و بسیار زیبارو بود به همسری می‌گیرد و دختر ژان چهارم معروف به دسپینا كاترین در تبریز دسپینا خاتون نامیده می‌شود، این دو صاحب چهار فرزند می‌شوند كه معروف‌ترین آن‌ها مارتا، مادر شاه اسماعیل صفوی بود كه بعدها نامش را به حلیمه تغییر دادند. امپراطوری ترابزون در اقلیمی متفاوت و در كنار دریا قرار داشت و همین باعث شد تا پرننس داستان ما بعد از جدا افتادن از وطنش و به دلیل تفاوت اقلیم تبریز با ترابزون احساس غربت كرده و شكایتش را پیش اوزون حسن برد و پادشاه هم برای از بین بردن احساس رخوت و غربت دسپینا خاتون، نزدیك‌ترین جا به تبریز را انتخاب كرد كه این منطقه بعد از اقدامات حسن پادشاه و آبادانی به قریه‌ی شاهگلی تبدیل شد.
تصویری از لیقوان چایی
عمارت شاهگلی دو طبقه شد
عمارت شاهگلی كه در یك طبقه ساخته شده بود، با وجود مرمت‌هایی كه قهرمان میرزا در دوره قاجار انجام داده بود، در دوره آقای وارسته، شهردار خوشنام تبریز و در اواخر دهه چهل و بنابه نوشته خود او در كتاب خاطراتش تحت نظر هوشنگ سیهون، تبدیل به عمارت كلاه فرنگی در دو طبقه می‌شود، این بنا هم اكنون هم در حال تعمیر بوده و امید است مسائل مربوط به حفظ هویت و اصول مرمتی در احیای این بنا حفظ شده و بر قدمت تاریخی این بنا تاكید بیشتری شود.»
بر اساس این گزارش، آخرین اخبار نشان می‌دهند كه مرمت عمارت كلاه فرنگی شاهگلی تبریز به پایان رسیده است، احمد حمزه‌زاده، مدیركل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی در این خصوص از مرمت و بازسازی عمارت تاریخی ائل‌گلی توسط سازمان سیما و منظر شهرداری تبریز خبر داده و گفت: عمارت ائل‌گلی از جمله بناهای ارزشمند است كه به عنوان نگین تاریخی تبریز شناخته شده و حفاظت و مرمت آن همواره مورد توجه این اداره‌كل و همچنین سازمان سیما و منظر شهرداری تبریز قرار گرفته است. عملیات مرمت و حفاظت از عمارت تاریخی ائل‌گلی تبریز طی ماه‌های اخیر توسط سازمان سیما و منظر شهرداری تبریز با همكاری متخصصان و هنرمندان برجسته استان انجام شده است و عملیات مرمت و بازسازی عمارت ائل‌گلی با موفقیت به اتمام رسیده و در مرحله بعد آموزش نیروی انسانی در دستور كار این سازمان قرار گرفته است كه باید در راستای ارتقا سطح ارائه خدمات آموزش‌های لازم براساس استانداردهای روز دنیا انجام پذیرد تا گردشگران با حضور در این عمارت فاخر از خدمات ویژه‌ای برخورد شوند.
عمارت كلاه فرنگی شاهگلی بعد از مرمت-سال ۹۹
تصویری از یكی از مسیرهای مسدود شده‌ی نهر شاهی
به نظر می‌رسد شهرداری تبریز هنوز برنامه‌ای برای احیای نهرشاهی یا «شاه اَرخی» ندارد، چرا كه آخرین اخبار و وعده‌ها به قبل از تغییر نام سازمان پارك‌ها و فضای سبز شهرداری به سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهرداری تبریز در سال ۹۴ بازمی‌گردد كه محمد حسین حسن‌زاده، مدیرعامل وقت سازمان پارك‌ها و فضای سبز تبریز در آن از برنامه‌ریزی‌ها برای تامین آب استخر ائل‌گلی از طریق نهر شاهی خبر داده و گفته بود: «هویت فرهنگی و تاریخی نهرشاهی نیز حفظ می‌شود. با هماهنگی‌های صورت گرفته از طریق شركت آب منطقه‌ای و شركت آب و فاضلاب تبریز دستور احیاء نهرشاهی صادر شده است و مشكلات مربوط به این قسمت از طریق سازمان پارك‌ها و فضای سبز تبریز پیگیری می‌شود؛ كوره‌ها و قنات‌های موجود در ایجاد و احداث بزرگراه نبی اكرم(ص) تخریب شده و از سال ۸۷ تامین آب با فشار به چاه‌های ائل گلی تامین می‌شد كه روش صحیحی برای منابع آبی نبود، متاسفانه این مسیر آبرسانی از چند سال قبل تخریب شده و اقدامی برای بهبود وضعیت آن صورت نگرفته بود. كار اجرایی این مسیر در دو بخش انجام یافته كه بخش نخست آن شامل اصلاح مسیر روبازی است كه شامل روستای فتح آباد بوده و تا دره ی لیقوان ادامه خواهد یافت، همچنین در بخش دیگری این طرح از طریق بازسازی و اصلاح كوره‌هایی كه زمان احداث اتوبان تبریز- زنجان آسیب دیده بودند، مرمت خواهد شد. متاسفانه آب مورد نیاز استخر ائل گلی طی چند سال گذشته از طریق چاه‌های موجود در منطقه تامین می‌شد كه همین موضوع علاوه بر هزینه‌های فراوان، ظلم بزرگی در حق منابع آبی زیر سطحی این منطقه به شمار می‌رفت. طی دو سال گذشته اجازه ندادیم آب استخر ائل‌گلی به حداقل برسد و از این طریق آبروی شهر تبریز را حفظ كردیم.»
انتنظار می‌رود شهرداری تبریز و شركت‌های متولی آب تبریز برای جلوگیری از بحران آب و استفاده بیش از حد منابع آب زیرزمینی برای تامین آب استخر ایل گلی تبریز، اقدامات لازم برای احیای نهر شاهی را در راس امور قرار دهند.