قلعه عمرانی گناباد در واقع یكی از روستاهای قدیمی خراسان است كه از آن می‌توان به عنوان مصداقی از سازگاری پیشینیان ما با طبیعت یاد كرد و با انجام عملیات مرمت و احیا، آن را به جاذبه‌ای گردشگری تبدیل كرد. یكی از شگفتی‌های زندگی موجودات زنده اعم از گیاه و حیوان سازگاری و وفق با طبیعت و اقلیم است و در این میان، انسان كه به «اشرف مخلوقات» شهرت یافته، به پشتوانۀ شعور و درایت خود بهتر از دیگر جان‌داران توانسته است خود را با طبیعت وفق دهد. او یا با مهاجرت مكان دلخواه خود را جستجو كرده، یا با معماری برای خود سرپناه مناسب ساخته یا با فن‌آوری و تكنولوژی اسباب و لوازمی ساخته كه او را در سازگاری با طبیعت یاری رساند.
اما پیش از رویكرد انسان به صنعت و تكنولوژی گویا معماری در راستای سازگار كردن محیط با انسان نقش مؤثر و تعیین‌كننده‌ای داشته است. انسان با معماری برای خود سرپناه ساخته، برای انجام امور مذهبی و اعتقادی معبد ساخته، برای دفاع از خود قلعه‌ها، برج‌ها و باروها بر آورده، برای تعدیل هوا بادگیر و سردابه ساخته، برای ذخیره‌سازی آب، آب‌انبار ساخته و به منظور آسایش و امنیت خود در راه‌ها كاروانسرا ایجاد كرده و…
در حال حاضر ما شاهد خیلی از آن سازه‌ها نیستیم و نمی‌توانیم به اهمیت آن‌ها در گذشته پی ببریم در صورتی كه آن‌ها الزامات رفاه و آسایش و آرامش و امنیت بودند و در پناه آن‌ها انسان توانست زنده بماند و پله‌های تكامل و پیشرفت را بپیماید.
قلعه یا روستای متروك عمرانی از جمله زیستگاه‌های كهنی است كه در یكی از خشك‌ترین و ناسازگارترین اقلیم‌های ایران معروف به «ریگ عمرونی» ساخته شده و با بهره‌گیری از امكانات محلی و ابتكارات معماری، زندگی توام با بهره‌وری و رفاه در آن فراهم گردیده به گونه‌ای كه به استناد كتاب «فرهنگ جغرافیایی ایران»، عمرانی در نیمه قرن ۱۳ه. ش قناتی پرآب و تعداد زیادی تاكستان و توتستان‌های گسترده داشته كه محصول سالیانۀ توتستان‌های آن تقریبا ۱۰خروار (معادل۳۰۰۰كیلو) ابریشم بوده و در سال۱۳۲۸ه. ش ۱۰۰خانوار و به استناد نوشته «سلطان حسین تابنده» در كتاب «تاریخ و جغرافی گناباد» در حدود سال‌های ۱۳۱۳تا ۱۳۴۴.۷۰۰نفر جمعیت داشته است.
روستایی متروكه
اكنون این روستای متروك و رها شده اگر چه در حال انهدام و نابودی است اما می‌تواند به عنوان الگویی از یك زیستگاه كویری، گردشگران و پژوهشگران را با نحوۀ زندگی ایرانیان در شرایط سخت آشنا كند.
قلعۀعمرانی واقع در ۲۴كیلومتری شمال شهر گناباد، بر سر راه كهن تربت‌حیدریه به گناباد مشتمل بر یك باروی بلند، یك معبر عریض سرتاسری شمالی-جنوبی، چندین كوچۀ منشعب از معبر اصلی، ارگ، مسجد، حمام، ۳آب‌انبار، یك كاروانسرا و منازل اشرافی با چندین بادگیر است.
تاریخ ایجاد و شواهد تاریخی
اگرچه به نوشتۀ فرهنگ جغرافیایی ایران این روستا در سال ۱۲۴۹ خ توسط «حاجی حسنعلی طبسی» ساخته شده، ولی شواهد متعددی در عمرانی وجود دارد كه قول نویسندۀ آن كتاب را نقض می‌كند و نشان می‌دهد كه قدمت عمرانی بسیار بیشتر است. از جمله آب‌انبار آجری بزرگ حاشیه جنوبی روستا با بناهای دوران سلجوقی قابل مقایسه است و مسجد جامع زیبای عمرانی در كنار یك خانۀ اشرافی با ساختار زیبایش شباهت به بناهای دوران تیموری دارد و بناهای عام‌المنفعۀ دیگر هم به استناد كتیبه‌های آن‌ها متعلق به دوران صفوی است.
مسلما حضور جمعیت زیاد در آن روستا ایجاب كرده است كه در آن آب‌انبار، حمام، مسجد، ارگ و كاروانسرا ساخته شود.
ارگ كه در میانۀ روستا قرار گرفته دارای برج و باروی خاص و دروازه‌ای است كه از میانۀ دو برج به درون یك هشتی باز می‌شود و كاروانسرای عمرانی كه از نوع كاروانسرای عصر صفوی دارای صحن و بازوهای ورودی پیش‌آمده و دو كتیبه در دو سمت ورودی بوده كه كتیبۀ سمت چپ به سرقت رفته و كتیبۀ سمت راست با مضمون «عمل استاد شرف‌الدین» باقی‌مانده است.
كاروانسرا از نوع چهارایوانی همراه با غرفه‌ها و حجره‌هایی در اطراف صحن و مال‌بندهایی در پشت حجره‌ها بوده كه فضاهای سه طرف آن منهدم شده و فقط بخشی از جبهۀ ورودی در سمت شرق بنا برجای مانده است.روستای عمرانی تا حدود ۳۰ سال پیش، مسكونی و آباد بود و به حیات خود ادامه می‌داد، اما در حال حاضر نیز این روستا بافت قدیمی و تاریخی خود را تقریبا حفظ كرده است و بادگیر‌های منحصر به فرد و تاسیسات دفاعی آن، تا حدودی پابرجا هستند.
این روستا نشانگر ذكاوت ایرانیان قدیم برای بهره برداری از زمین و منابع آن به بهترین نحو است و چهره متمدن مردم این دیار را به نمایش می‌گذارد. به‌عنوان مثال این روستا از مصالح معماری سنتی شامل خشت و گل ساخته شده است. به‌طوری‌كه دیوار‌ها از خشت و آجر ساخته شده‌اند و روی آن‌ها ملاتی از گل كشیده شده است. این مصالح قابلیت تعدیل گرمای هوا و رطوبت را برای ایجاد محیطی سالم برای زندگی مردم دارند.
بناهای عام المنفعه
مجموعه بناهای عام‌المنفعه شامل یك حمام، یك مسجد و یك حوض در جنوب ارگ و مجاور یكدیگر گویا در یك زمان توسط یك شخص خیر به نام «شاه محمد» ساخته شده است و اقدام خیر او بر لوحۀ سنگی بالای سردر حوض به این مضمون نقش بسته بود:
چون شاه محمد آمد از بیت حرام
كرد این سه مقام را به یك جای تمام
برداشت خرد آب ز حوض و تاریخ
جست از رقم مسجد و حوض وحمام
مصرع آخر ماده تاریخ است. چنانچه در آن حرف «و» را به حساب نیاوریم تاریخ اتمام بناها ۱۰۳۰ه. ق (دوران شاه عباس اول) و در صورت محاسبه «و» سال۱۰۴۲ (دوران شاه صفی صفوی) به‌دست خواهد آمد. متاسفانه آن لوحه ارزشمند بعد از سال۱۳۷۴ به سرقت رفت.
با خاك‌برداری از معابر هویت و كاركرد فضاهای معماری عمرانی مشخص می‌شود و با تثبیت وضعیت موجود و بازسازی مسجد، دروازه، حوضخانه و برخی بادگیرها یكی از جذاب‌ترین مقاصد گردشگری احیا خواهد شد.
نحوه دسترسی
در فاصله حدود ۲۰ كیلومتری شمال شهر گناباد، درمجاورت پاسگاه انتظامی، مجموعه عظیم معماری، محصور شده در برج و بارو دیده می‌شود كه به نام روستای عمرانی مشهور است. در فاصله یك كیلومتری جاده سنتو قرار دارد. این منطقه از جاده‌ای خاكی به جاده اصلی ارتباط پیدا می‌كند و در زمان‌های دور كه مسافرت با پای پیاده یا با چهارپایان صورت می‌گرفت، اقامتگاه اول مسافران و كاروانیان از سمت گناباد به طرف مشهد بوده است.