جمعه مسجد اردبیل

جمعه مسجد اردبیل، مسجدی در شهر اردبیل در شمال غربی ایران است.این بنا ازمهمترین وقدیمی‌ترین مساجد اسلامی ایران و آذربایجان به شمار می‌رود. این مسجد مربوط به دوران سلجوقیان است كه كنار آتشكده ای قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد مربوط به آتشكده بوده‌است جمعه مسجد شامل حیاط و ایوان و طاق باشكوهی بوده كه در حمله مغولها تخریب شده و فعلاً قسمتی از مسجد سالم است.

دوره ساخت مسجد مربوط به سلجوقیان می‌باشد. در بدنه مناره مسجد فرمان اوزون حسن آق قویونلو و كتیبه‌ای كه تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد و ابعاد آن ۸۰/۹ ‍‍‍‍× ۵۰/۱۲ متر می‌باشد. سازه اصلی مسجد از نوع آجر می‌باشد.

تاریخچه مسجد

این مسجد كه بنای آن در دوره سلجوقی شكل گرفته، طبق منابع تا اوایل دوره صفوی نیز آباد بوده است. اگرچه مسجد در دوره حمله مغول آسیب بسیار دید، در دوره ایلخانی مرمت شده است. به نظر می‌رسد آنچه سبب از بین رفتن بیشتر مسجد شد وقوع زلزله در این محل بوده است. در سال ۱۳۶۷ خورشیدی تحقیقات باستان‌شناسی در اطراف مسجد انجام شد و بخشی از تاریخ شكل‌گیری و توسعه و مرمت بنا را مشخص كرد. همچنین سفال‌هایی از اطراف مسجد به دست آمد كه مربوط به قرن چهارم هجری بودند، این سفال‌ها در زیر دیوار سنگی شبستانی كه مربوط به قرن نهم هجری بود كشف شد.

معماری مسجد

این مسجد از سه قسمت تشكیل شده است:

اولین قسمت بنا پایه ی مناره ای است كه در فاصله ی اندكی از مسجد به چشم می خورد.این مناره شیوه سلجوقی را دارد واز دو قسمت پایه ی هشت ضلعی و بدنه ی استوانه ای به قطر پنج متر تشكیل شده است.در بدنه ی مناره ،دو سنگ نبشته باقی مانده كه عبارت است از فرمان” اوزون حسن آق قویونلو” و كتیبه ای كه در تاریخ ۸۷۸ هجری رادارد و در اداره ی فرهنگ و هنرسابق حفاظت می شود.

دومین قسمت اصلی بنا ،مسجد تیر پوش است.به ابعاد ۸۰/۹ *۵۰/۱۲ كه روی نه ستون چوبی قرار گرفته است و ستون ها هم بر پایه های سنگی غیر منتظم استوار شده اند.در وردی چوبی تكه كوب شده است و میخ های آهنی برجسته دارد و بالای یك لنگه آن نوشته ای ،كنده كاری شده است.

سومین قسمت بنا ،مسجد قدیم است كه بنایی مركب از چهار تاق و گنبد است.تمام بنا آجری و به مقدارخیلی كم در تزئینات آن كاشی به كار رفته است.بسیاری از بنا تقریبا از بین رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است.سفال ها و آثار مشكوفه در جریان كاوش های هیات باستان شناختی ،بیشتر به سده های پنچ و شش هجری و مسجد سلجوقی تعلق دارد.بقایای كتیبه های فرو ریخته و شكسته ی سده های سوم و چهارم نیز در زیر دیوار سنگی سراسری كه شبستان قرن نهم را محصور می كرد،به دست امده است.

این مسجد مربوط به دوران سلجوقیان است كه كنار آتشكده ای قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد مربوط به آتشكده بوده‌است جمعه مسجد شامل حیاط و ایوان و طاق باشكوهی بوده كه در حمله مغولها تخریب شده و فعلاً قسمتی از مسجد سالم است.

این مسجد كه در برخی از نسخه‌ها و كتابها از آن به عنوان مسجد جامع نیز یاد شده، بازمانده مسجد عظیم و گسترده و كم نظیری است كه در دوره‌های مختلف اسلامی بویژه دوره سلجوقی شكل گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده‌است. اینكه از چه تاریخی این مسجد بر روی آثار پیش از اسلام ساخته شده اطلاعی در دست نیست اما بررسی‌هایی كه هیات كاوشگری ایرانی انجام داده‌است نشان می‌دهد این مسجد در قرون اولیه اسلامی ساخته شده‌است. مسجد دوره‌های سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده تر و عظیم تر و وسیع تر از بنای مكعبی فعلی بوده و بنای سرپای موجود صرفاً گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشكیل می‌داده‌است. تك منار استوانه‌ای شكل آجری آن از یادگارهای زمان سلجوقی است. مرور زمان باعث شده‌است اجزای بنا تا حدی كه امروز دیده می‌شود ویران شود. همچنین به دلیل تصرفاتی كه افراد در حریم و تپه به عمل آورده‌اند و منازلی كه روی دامنه آن احداث شده، به تدریج از وسعت این مسجد كاسته‌است و مساحت آنرا به اندازه كنونی تقلیل داده‌است.

این مسجد آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته‌است. كاوشهای باستان‌شناسی كه برای شناخت مختصات تاریخی بنا از سال ۱۳۶۷ توسط سازمان میراث فرهنگی شروع شده، پس از خاكبرداری از لایه‌های خاك و برچیدن قبرهای متاخر، سرستون‌های آجری و قسمتی از دیوار شبستان مسجد عتیق را كه متعلق به دوره ایلخانی بوده از خاك بیرون آورد كه تاریخ روشن مسجد و چگونگی الحاقات و تكامل آنرا طی ادوار مختلف تا حدی مشخص نمود و قرار است نتایج این تحقیق توسط هیات علمی تدوین و مشخص گردد. وجود آجرهای مستعمل در این بنا، تزیینات كاشیكاری و گچبری و نقش مهرها در بندكشی و فواصل آجرها قابل مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی در آذربایجان است. علت اصلی انهدام و خرابی مسجد، زلزله شدیدی بوده كه موجب تخریب این بنا شده‌است. تعمیرات كه در قرن هفتم، قسمت اساسی بنا و گنبد آن صورت گرفته‌است.

شكل گیری و نقشه مسجد جمعه اردبیل بر خلاف مساجد دوره سلجوقی كه اغلب به صورت چهار ایوانی بنا می‌شده ساخته شده‌است. این موضوع یكی از مختصات استثنایی پلان مسجد جمعه اردبیل محسوب می‌شود. در زیر تالار اصلی مسجد، به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته‌ها و اجتماعات، دهلیزها و راهروهایی به صورت شبكه‌ای منظم و محاسبه شده ساخته شده‌است كه در فاصله هر دو متر به صورت چهار راهی متقاطع این ممعبرها دیده می‌شوند و بلندی هر یك از این راهروهای زیرزمینی ۱۹۰ سانتی متر و دارای ۸۰ سانتی متر پهنا می‌باشد.

بنای اصلی مسجد كه هم اكنون محوطه مكعبی آن سرپاست، در دوره آبادانی دارای گنبدی بوده كه گریو گنبد آن دارای تركیبهای متعدد منشوری بسیار زیباست كه قطاربندی با تزیینات كاشی معرق دارد و كاربندی زیر گنبد نیز بدین شكل بوده كه در هر یك از گوشه‌های این مربع سه كنج با لچكیهای بزرگی ساخته شده كه هریك دارای دو روزن مستطیلی شكل برای نورگیری و كسب روشنایی برای محوطه محراب بوده‌است.

محوطه اصلی و مربع شكل مسجد در قسمت غربی و شرقی دارای تاقنماهای متعدد است كه در هر بدنه تعداد آنها سه دهنه‌است كه در میان هر یك از تاقنماها راهروهای باریكی به صورت معبر به قسمت‌های مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان بزرگ راه پیدا می‌كند. ایوان مجاور گنبدخانه هم اكنون به صورت مسجدی دایر، مورد استفاده اهالی محل است كه با همان شبكه راه‌های زیرزمینی از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می‌شود. پوشش فعلی مسجد به صورت سقف تیر پوشی مسطح با استفاده از سه ردیف پایه ستون‌های سه تایی می‌باشد كه در زمان قاجار ساخته شده‌است. به هر حال در این تعمیرات هرگز به تخریب گریو گنبد و بقایای تزیینی آن اقدام نشده‌است.

مسجد جمعه اردبیل به مرور زمان صدمات زیادی خورده‌است كه آخرین و جدی‌ترین آن در سال ۱۳۵۷ بوده كه در جریان ساخت و توسعه امتداد خیابان سیمتری، بخش زیادی از تپه تاریخی از بین رفت و بدنه شرقی محوطه محراب مسجد دچار شكستگی و رانش شد. هم اكنون این مسجد به دلیل قرار گرفتن در مسیر حركت وسایل نقلیه سنگین در معرض لرزش و فرسایش هر چه بیشتر قرار دارد و خطر تخریب و فرسودگی آنرا تهدید می‌كند.

نحوه دسترسی

این مسجد باقی مانده ی یك بنای بزرگ از دوره سلجوقیان است كه در مركز استان اردبیل و در شهر اردبیل محله ی”پیر شمس الدین” میان گورستانی قرار گرفته است.